Przyczyny niedostosowania społecznego młodzieży

Jest wiele cech osobowości, których częstość występowania wśród niedostosowanych społecznie jest znacznie większa niż w przeciętnej populacji. Są to: niedostatecznie wykształcona osobowość, niezdolność do nawiązywania kontaktów emocjonalnych, zaburzona samoocena.

Proces tworzenia więzi uczuciowych jest związany z zaspokajaniem przede wszystkim potrzeb psychicznych: pewności i bezpieczeństwa, solidarności i łączności z osobami bliskimi, miłości, potrzeby akceptacji i uznania. Niezaspokojenie którejś z nich wywołuje poczucie zagrożenia, lęk, niepewność.

Rozwój psychiczny, a więc i rozwój osobowości dziecka, jest zjawiskiem ciągłym. Komplikowanie się procesów psychicznych, ich bogacenie się, nie odbywa się samorzutnie, ale pod wpływem warunków życia, środowiska, oddziaływania wychowawczego. Aby zrozumieć przyczyny pozostałych zaburzeń w kontaktach społecznych dziecka w określonym wieku, trzeba zatem rozpatrywać ten rozwój w kontekście jego wszystkich uwarunkowań, które występowały od pierwszych chwil życia dziecka.

Na rozwój psychiczny dziecka wywierają wpływ trzy środowiska społeczne: rodzinne, szkolne i rówieśnicze. Środowisko rodzinne jest podstawowym środowiskiem wychowawczym kształtującym psychikę dziecka, warunkującym jej rozwój, zachowanie dziecka. Z rodziny dziecko czerpie wzorce zachowań, które rzutują na jego późniejszy rozwój i zachowanie.

Środowisko szkolne wywiera również duży wpływ na rozwój psychiczny i społeczny dziecka. W szkole pojawiają się pierwsze kontakty z rówieśnikami, dziecko ma nauczyciela, którego słucha, który jest dla niego drugim autorytetem po rodzicach. To właśnie tutaj tworzy swój pierwszy obraz szkoły, nauczycieli, wychowawców.  To, jaki obraz szkoły utrwali na zawsze, zależy od tego, czy wszystko przebiegało w niej prawidłowo, czy też nie.

Na rozwój dziecka ma również wpływ środowisko rówieśnicze. Każde dziecko chce być zauważone, lubiane, adorowane przez rówieśników. Swoim zachowaniem dostosowuje się do zachowania kolegów czy koleżanek. W zależności od tego, jakie jest środowisko rówieśnicze - dziecko albo mu ulegnie, albo będzie się trzymać zachowań wyniesionych z domu. Nie każdy przecież jest tak samo lubiany i akceptowany przez rówieśników i to od dziecka zależy, czy pójdzie za kolegami, czy też, jeżeli zauważy, że ich zachowanie jest złe, powie nie.

Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu człowieka, które czasami rzutuje w decydujący sposób na całe jego przyszłe życie. Rodzina dzięki swej stałości daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa. Stabilność ta stanowi ważny czynnik jego równowagi emocjonalnej i zdrowia psychicznego. O poczuciu bezpieczeństwa, o tym czy dziecko czuje się kochane i akceptowane, decyduje wzajemny stosunek rodziców do siebie i do dzieci - to wszystko się składa na atmosferę wychowawczą. Do czynników wpływających na dezorganizację życia rodzinnego i w konsekwencji na zaburzenia rozwoju wychowujących się w tych rodzinach dzieci należą: rozbicie rodziny, nieprawidłowości struktury małżeństwa, alkoholizm, przemoc psychiczna i fizyczna.

W naszej kulturze rodzice są dla dziecka bardzo długo najważniejszymi osobami, stosującymi wobec niego nagrody i kary, zwłaszcza takie, które polegają na dawaniu lub odbieraniu opieki i miłości. Charakter związku między rodzicami a dzieckiem decyduje o tym, czego nauczy się ono na zasadzie identyfikacji, naśladownictwa i stosowania nagród i kar. Rodzaj uczuć przeżywanych w stosunku do rodziców rzutuje na relacje i rodzaj związków, w które będzie wchodzić człowiek dorosły.

Rodzice kochają dziecko i jednocześnie boją się o nie. Obawy dotyczą najczęściej szeroko rozumianego zdrowia fizycznego i komfortu psychicznego dziecka. Ogromna część ich troski koncentruje się na tym, aby dziecko nie chorowało, regularnie jadło, wypoczywało, nie przemęczało się, nie doznawało zawodów i przykrości od innych, nie ponosiło porażek. Są gotowi często wyręczać dziecko w podejmowaniu decyzji i wykonywaniu zadań, ograniczać obowiązki domowe. Bardzo chcą znać wszystkie myśli i poczynania dziecka, chroniąc je jak gdyby "na zapas" przed możliwymi trudnościami i zawodami. W konsekwencji bardzo często ograniczają samodzielność i autonomię dziecka. Zabierają mu możliwość uczenia się na własnych błędach, a także czerpania satysfakcji z kontaktów z innymi ludźmi.

Jednym z ukrytych motywów takich postaw rodziców jest potrzeba zachowania silnego związku emocjonalnego z dzieckiem, zwłaszcza wtedy, kiedy kontakty z innymi ludźmi nie zapewniają silnej więzi uczuciowej. Tak wychowana młodzież ma trudności w nawiązywaniu partnerskich stosunków z rówieśnikami, czuje się wyizolowana, boi się odrzucenia przez innych, ma mało inicjatywy, boi się niepowodzeń, nie potrafi szukać źródeł satysfakcji dla siebie.

Wychowywane w ten sposób dzieci mogą jawnie przeciwstawić się nakazom rodziców i innych autorytetów, zaczynają wchodzić w ostre konflikty z nimi. Buntując się, zaprzeczają swoim zachowaniem wzorom, które proponują rodzice (nawet wbrew swoim interesom). Druga możliwość to próba podporządkowania się wymaganiom, tłumienie złości na rodziców, stałe poczucie niezadowolenia z siebie, poczucie niskiej wartości i ograniczenie kontaktów z rówieśnikami. Często takie dzieci niejako nieświadomie wchodzą na drogę przestępczą. Jest to ich wewnętrzny bunt przeciwko rodzicom. Chcą pokazać, że same też potrafią pokierować swoim życiem, którego skutki potem same ponoszą.

Rodzice chłodni emocjonalnie mało interesują się sprawami dziecka, odsuwają je od siebie, nie dając oparcia, kiedy jest mu potrzebne. Bardzo często taki stosunek do dziecka współwystępuje z odrzuceniem roli matki lub ojca, ponieważ koliduje ona z innymi ważnymi celami w życiu, albo łączy się z dużą trudnością nawiązania więzi emocjonalnych z innymi ludźmi. Rodzice tacy nie ograniczają zwykle swobody dziecka, ale także dają mu mało wsparcia w podejmowaniu działań wtedy, kiedy jest ono potrzebne. Nie stawiają wysokich wymagań, nie karzą ostro dziecka za niespełnienie ich oczekiwań. Dziecko może mieć stałe poczucie niejasności, co powinno zrobić, aby wzbudzić zainteresowanie i miłość rodziców.

Prawie wszyscy dorośli, dzieci rodziców, bez względu na to, czy byli bici jako dzieci, czy pozostawieni samym sobie, molestowani seksualnie, czy traktowani jak głupcy, przesadnie chronieni, czy też obciążeni poczuciem winy, cierpią na podobne symptomy: zachwianie poczucia własnej wartości, które prowadzi do zachowań autodestrukcyjnych. W pewien sposób czują się bezwartościowi, niekochani i nieadekwatni. Uczucia te wynikają w znacznej mierze z faktu, że dzieci takich rodziców, czasami świadomie, czasami nieświadomie, same siebie winią za rodzicielski zniewagi.

Kiedy te dzieci staną się dorosłymi, nadal dźwigają ciężar winy i nieadekwatności, co powoduje, że jest im wyjątkowo trudno zbudować pozytywny obraz samego siebie. W rezultacie brak pewności siebie i poczucia własnej wartości może się odbić na każdym aspekcie ich życia.

Funkcjonowanie człowieka jest rezultatem zarówno układu biologicznego, jak i psychicznego oraz społecznego. Jest to wiec rezultat istnienia człowieka nie tylko jako organizmu, ale jako osobowości i członka zbiorowości społecznej. Można więc powiedzieć, że od odczuwania określonych potrzeb zależy istnienie człowieka jako organizmu, osobowości i jednostki społecznej.

Wyróżnia się podstawowe potrzeby psychiczne, które powinny być zaspokojone w środowisku rodzinnym: potrzebę pewności i poczucia bezpieczeństwa, potrzebę solidarności i łączności z osobami bliskimi, potrzebę miłości, potrzebę akceptacji i uznania. Jeśli któraś z tych potrzeb nie zostanie zaspokojona w środowisku rodzinnym, rozwój psychiczny dziecka nie będzie przebiegał prawidłowo.

Na wskazane potrzeby można też spojrzeć z innego punktu widzenia, a mianowicie - określać ludzkie potrzeby ze względu na ich rolę w istnieniu i rozwoju człowieka. A zajmując ten punkt widzenia, wyróżniamy za A.H. Maslowem potrzeby warunkujące egzystencję człowieka, czyli potrzeby życia (zwane także potrzebami związanymi z niedostatkiem), oraz potrzeby warunkujące rozwój człowieka, czyli potrzeby rozwoju.

Badania nad młodzieżą niedostosowaną społecznie, prowadzone w różnych krajach, wykazują, iż u podłoża jej postępowania tkwi bardzo często niezaspokojenie niektórych potrzeb i specyficzne ukierunkowanie takich potrzeb, jak: potrzeba nowych doświadczeń, potrzeba bezpieczeństwa, potrzeba uznania i potrzeba miłości.

Psychologowie przyjmują teorię tzw. funkcjonalnej autonomii zaproponowaną przez G.W. Allporta. Do tej teorii nawiązuje koncepcja działań wytwarzających nowe potrzeby w nawiązaniu do potrzeb już istniejących, która bywa czasem określana jako koncepcja autonomizacji wartości, czyli koncepcja wtórnych celów. Mówiąc o wtórnych celach, mamy na myśli cele, które same przez się nie pozostają w związku z daną potrzebą, ale w danej sytuacji ich realizacja jest koniecznym warunkiem osiągania celów pierwotnych, a więc celów zaspokajających daną potrzebę. Jeżeli tego rodzaju sytuacje powtarzają się dostatecznie długo, cele wtórne zaczynają nabierać wartości autonomicznej.

O przebiegu zaspokajania potrzeb decydują zarówno doświadczenia indywidualne, jak i wpływy społeczne. I tak np. nie tylko niepowodzenia szkolne, ale i szkolne sukcesy konkretyzują potrzebę uznania społecznego i jest tu ważny nie tylko wpływ paczki chuligańskiej, ale i grupy harcerskiej. Można zdobywać uznanie społeczne nie tylko przez prowokowanie nauczycieli i agresywne zabawy, ale i przez sukcesy szkolne i harcerskie akcje pomocy.

Równie ważne jest naśladowanie osób, z którymi osoba naśladowana jest związana. Nauczyciel, który imponuje uczniowi swoimi osiągnięciami, tym samym podsuwa mu atrakcyjne wzory aktywności życiowej.

W rodzinie dokonuje się podstawowe uspołecznienie dziecka dzięki zaspokajaniu jego podstawowych potrzeb i dostarczaniu modeli do naśladowania, dostarczenie w odpowiednim czasie właściwego rodzaju i właściwej ilości stymulacji, która zapewnia przejście przez poszczególne fazy rozwoju społecznego i ukształtowanie się podstawowych zachowań i działań społecznych. O rodzinie możemy więc powiedzieć, że jest niezbędna jako czynnik w procesie uspołecznienia.

Wzrastanie w rodzinie przygotowuje człowieka do tworzenia nowych więzi międzyludzkich, do podejmowania ról społecznych w życiu dojrzałym, a więc również do tworzenia więzi małżeńskiej i zakładania własnej rodziny. Korzysta on przy tym z posiadanych wzorów ról rodzinnych, jakie towarzyszyły mu od dzieciństwa i samodzielnie działa zwykle na podstawie tych wzorów.

Na szkołę przypada początkowy okres życia dziecka, w którym kształtuje ono swoją osobowość, co ma zasadniczy wpływ na jego późniejszy rozwój. Na terenie szkoły najczęściej obserwuje się pierwsze niepowodzenia życiowe dziecka, reakcje na nie ze strony nauczycieli często decydujące w znacznym stopniu o jego przyszłości.

Agnieszka Chybowska
Joanna Szanejko
WSPS w Warszawie