Rozwój zawodowy nauczyciela

Dużo mówi się o rozwoju zawodowym nauczycieli. Jest zrozumiałe, że każdy z nich powinien się rozwijać intensywnie i skutecznie. Wynika to nie tylko z istoty wdrażanej obecnie reformy, ale z samej natury zawodu nauczycielskiego.

Nauczycielowi jest trudno oddziaływać i wpływać na wielostronny rozwój ucznia, gdy sam stoi w miejscu. Bardzo pomocny jest tu plan rozwoju zawodowego. Określają go przede wszystkim treści Karty Nauczyciela i Rozporządzenia MEN, które można traktować jako podstawę programową.

Rozwój nauczyciela zależy od bardzo wielu czynników zewnętrznych - motywacyjnych, psychicznych, duchowych itp., wypływających z osobistych dyspozycji i różnorodnych składników osobowości samego człowieka oraz od licznych czynników zewnętrznych, często w dużym i znaczącym stopniu niezależnych od niego. Najlepiej jednak przyjąć, że nasz rozwój ma wymiar konkretny, celowy i wymierny oraz da się ująć jako system zdarzeń, które przyniosą jakieś wymierne i mierzalne wyniki. Można więc rozwój ten określić jako pozytywne zmiany jakości poziomu edukacyjnych kompetencji nauczyciela oraz w jego osobowości i sylwetce, widoczne w postaci konkretnych osiągnięć edukacyjnych. Chodzi o pozytywne i korzystne dla rozwoju uczniów oraz obserwowalne zmiany jakościowe postępowania nauczyciela, jak również, a może przede wszystkim - o doskonalenie jego osobowości.

Warto mieć świadomość, że rozwój zawodowy nauczyciela trwa w zasadzie przez całe jego aktywne uczestnictwo w edukacji szkolnej. Dziś zaś mamy napisać plan rozwoju na ściśle określony czas, wychodząc od diagnozy jego obecnego stanu. W praktyce zwykle są okresy, w których rozwój ten jest szybszy i przynosi widoczne i wymierne efekty. Taki okres mamy teraz. Wdrażana dziś reforma systemu edukacji wymaga od nas znacznego przyspieszenia tego rozwoju. Zawodowy rozwój nauczycieli jest systemem jakościowych zmian rozłożonych w czasie. Jest procesem relatywnie złożonym i silnie zróżnicowanym oraz w dużej mierze zależnym od indywidualnych cech danej osoby. Jest z pewnością systemem działań, któremu charakter i barwę nadają osobowość oraz indywidualizm samego nauczyciela. Z reguły ma on charakter etapowy, a często długotrwały.

Rozwój nauczyciela cechuje swoista dynamika, polegająca na poszerzaniu tak umiejętności i kompetencji, jak i wiadomości, w tym szczególnie wiedzy pedagogiczno-psychologicznej oraz kierunkowej i ogólnej; polega on również na zmianie jakości kompetencji nauczycielskich (edukacyjnych). Nasuwają się natychmiast pytania: Czy mój dotychczasowy rozwój miał taki charakter? Jak napisać plan dalszego rozwoju, żeby akcentował rozwój własnych kompetencji zawodowych?

W naszym rozwoju zawodowym chodzi więc o ulepszenie tych najważniejszych, kluczowych umiejętności - złożonych i integrujących naszą wiedzę, o różnorodne składowe umiejętności, nawyki, sprawności dydaktyczne i wychowawcze oraz osobiste zainteresowania, motywy, nastawienia i przekonania. Rozwój ten z pewnością odmiennie przebiega u stażysty, a inaczej u nauczyciela dojrzałego, mianowanego, a następnie dyplomowanego.

Trafne i racjonalne zaprojektowanie i stworzenie planu rozwoju zawodowego jest więc dla nauczyciela koniecznym warunkiem skoncentrowania się na własnym rozwoju i następnie na dobrej organizacji oraz realizacji jego zadań. Warto też w treści planu rozwoju położyć akcent na jakościową zmianę swoich kompetencji edukacyjnych rozumianych jako te istotne, najważniejsze i praktyczne umiejętności, sprawności oraz przekonania, nastawienia i postawy, a także niezbędne w nich wiadomości, które w sensie ogólnym odnoszą się do:

• komunikowania się z uczniami i innymi ludźmi oraz prowadzenia dialogu z nimi - szacunku dla podmiotowości uczniów i ich indywidualności,
• zorientowania się ku przyszłości i innowacjom (ku "skutecznym nowościom") - współpracy z uczniami, rodzicami i innymi przyjaciółmi szkoły,
• rozwoju samodzielności i odpowiedzialności nauczyciela oraz uczniów,
• rozwijania życiowej mądrości i racjonalnego (prozdrowotnego) korzystania ze współczesnych technologii informacyjnych,
• poszanowania zdrowia i naturalnego środowiska, innych wartości ludzkich oraz priorytetów współczesnej pedagogiki humanistycznej.

Dlatego w tej autorefleksji nad własnym rozwojem i jego planem rodzą się następne pytania: Jeśli w rozwoju nauczycieli chodzi przede wszystkim o udoskonalenie własnych kompetencji zawodowych, tj. tych ważnych w danej szkole i w określonym przedmiocie nauczania, to jak to zaprojektować i ująć w formie tekstu w planie? Szczególnie dziś, gdy chodzi przede wszystkim o rozwój tych kompetencji edukacyjnych nauczyciela, które dobrze wspomagają edukację oraz rozwój uczniów. A chodzi tu przecież o to, żeby intensywnie i skutecznie się rozwijać oraz pomagać uczniom (ukierunkowywać, inspirować, podpowiadać, podsuwać dobry sposób) osiągnąć dojrzałą i samodzielną osobowość odpowiedzialnych i mądrych ludzi. Możliwość takiego wspomagania edukacji uczniów łączy się bardzo ściśle z posiadaniem tych cech przez nauczyciela.

Planowanie rozwoju koncentruje się na osiąganiu odpowiednich efektów na wysokim poziomie, przy założeniu, że chodzi o najczęściej obserwowane przez samego siebie i przez inne osoby. Nauczycieli stale się rozwijających, poszukujących i innowacyjnych, twórczych cechuje wysoka samodzielność i innowacyjność oraz przyszłościowa orientacja. Ich poszukiwania są dziś zwykle skierowane na:

• upodmiotowienie samego siebie jako nauczyciela - mistrza dla swoich uczniów - pogłębiona refleksja pedagogiczna i krytyczny stosunek do zdobytej wiedzy,
• kwestionowanie zastanych standardów i konwencji pedagogicznego zachowania się oraz szukanie nowych lepszych sposobów działania,
• akcentowanie samodzielności w planowaniu pracy i samoocenie jej wyników.

W planie rozwoju zawodowego nauczyciela podstawową sprawą są dobrze sformułowane szczegółowe cele operacyjne, ujawniony materiał (treści rzeczowe), szczegółowe zadania rozwojowe oraz procedury osiągnięć i ich opis. Zadania rozwojowe można ująć w tzw. sfery rozwoju, wśród których proponuje się;

1. zadania organizacyjne (planowanie i organizacja zadań rozwojowych),
2. zadania dydaktyczne,
3. zadania wychowawcze (dotyczące poprawy jakości wychowania szkolnego),
4. zadania osobistej sfery rozwoju zawodowego nauczyciela,
5. zadania ewaluacyjne (dotyczące sprawdzania, opisania wyników i ich oceniania).

Wątpliwości u niektórych osób budzi wyróżnianie w zadaniach planu rozwoju zawodowego nauczyciela zadań sfery osobistej. Jeśli przez zawodowy rozwój nauczyciela, jak wskazano wyżej, rozumiemy pozytywną zmianę jakości postępowania edukacyjnego, a szczególnie doskonalenie jego kompetencji edukacyjnych (złożonych, praktycznych czynności dydaktycznych i wychowawczych) oraz sylwetki, to warto zrozumieć, że właśnie te istotne cechy osobowości ujawniają się, kształtują i ewentualnie doskonalą najskuteczniej w sposób naturalny w warunkach rodzinnych i w sferze indywidualnej - osobistej. Dlatego wyróżnienie celów i zadań rozwojowych sfery osobistej w planach zawodowych nauczycieli jest koniecznością.

Nauczyciel, który nie akcentuje w swojej pracy szkolnej i życiu własnego rozwoju zawodowego oraz nie uczestniczy ustawicznie w doskonaleniu się, właściwie nie jest Nauczycielem (pisanym wielką literą). Trudno jest wpływać na rozwój ucznia - i to rozwój wielostronny, gdy sam podmiot inspiracji i oddziaływań nie zmienia się jakościowo w sensie pozytywnym. Powszechnie jest znane powiedzenie, że kto dziś stoi w miejscu lub zbyt wolno się rozwija, ten się cofa. Nauczyciel chyba nie może skutecznie wpływać na rozwój uczniów, jeśli sam nie doskonali siebie samego oraz swoich kompetencji.

Julian P. Sawiński
Koszalin