Kompetencje nauczyciela a ocenianie

Reformatorzy, wprowadzając reformę do szkół, myśleli o nauczycielu, który powinien mieć pewnego rodzaju talent: umieć dotrzeć do dzieci, poznać je i docenić.

Nauczyciel - ich zdaniem - powinien być nie tylko egzekutorem wiedzy, ale również, a może przede wszystkim, przewodnikiem po świecie wiedzy i umiejętności, mistrzem, którego uczeń może zapytać o drogę. Szkoła w swej długiej tradycji miała takich nauczycieli-mistrzów. Mamy prawo oczekiwać tego także i dzisiaj.

Zgodnie z założeniami reformy nauczyciela powinien cechować z jednej strony wysoki poziom kompetencji merytorycznych, a z drugiej społecznych - związanych z umiejętnościami wychowawczymi. Przejawiają się one w sprawności współpracy i współdziałania z innymi, w gotowości do wchodzenia w relację dwupodmiotową, w negocjowaniu z dzieckiem, w skutecznym regulowaniu konfliktów i ich rozwiązywaniu, w mediowaniu z otoczeniem. Umiejętności te są powszechnie uznawane za jedne z najważniejszych zalet współczesnego nauczyciela.

Główny cel edukacji wczesnoszkolnej, jakim jest wszechstronny i harmonijny rozwój każdego ucznia, stawia również przed nauczycielem nowe cele i zadania: rozwijanie intelektualnych i emocjonalno-społecznych predyspozycji dzieci; pobudzanie motywów ich zainteresowań, a także stwarzanie dogodnych warunków do podejmowania przez dzieci różnych działań.

Zgodnie z teorią R. Więckowskiego powinnością każdego nauczyciela jest:

• wspieranie aktywności dziecka,
• poznawanie dziecka w trakcie ciągłej i niekontrolowanej obserwacji,
• wspieranie rozwoju indywidualnych zainteresowań i uzdolnień dziecka,
• wyzwalanie potrzeb poznawczych dziecka, tak aby przymus zewnętrzny pozostał w zgodzie z przymusem wewnętrznym.

Oprócz obowiązku stałego, konsekwentnego i profesjonalnego wspierania każdego ucznia w rozwoju wg J. Kordzińskiego nauczyciel musi umiejętnie diagnozować potrzeby edukacyjne wychowanków oraz projektować optymalne metody pracy z nimi. Nauczyciel musi umieć planować swoje zadania, na bieżąco monitorować ich realizację oraz w dostępnej formie raportować efekty swojej pracy zarówno uczniom, jak i ich rodzicom.

Nauczyciel wg R. Więckowskiego zamiast kontrolowania, oceniania i testowania osiągnięć szkolnych ucznia musi wartościować jego wysiłek edukacyjny przy wykorzystaniu metod obserwacyjnych. Zewnętrzną formą tego wartościowania jest ocena opisowa. Ukazuje ona pełny obraz osiągnięć edukacyjnych dziecka, jego aktywności, określa ewentualne trudności w indywidualnym rozwoju dziecka i wskazuje kierunki wspomagającego jego rozwój działania pedagogicznego.

Ocena opisowa jako optymalna forma oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia została obligatoryjnie wprowadzona w całym pierwszym etapie kształcenia zgodnie z Zarządzeniem MEN z 19.04.1999 r. Do tak rewolucyjnej zmiany systemu oceniania doszło z inicjatywy psychologów i radykalnych pedagogów, którzy potrzebę takich zmian zauważali już dawno i dążyli do nich. Niestety nie wszyscy pracujący w szkołach nauczyciele zostali przygotowani do tak dużych zmian. Ponieważ nowy system oceniania jest budowany od początku, tworzony na podstawie doświadczeń zdobywanych w trakcie pracy, wielu nauczycieli natrafiło na różnego rodzaju problemy w stosowaniu oceny opisowej w wartościowaniu bieżącym i semestralnym.

Nie trzeba nawet prowadzić badań empirycznych, by się przekonać, że stan wiedzy nauczycieli na ten temat jest niewystarczający. Przecież w programach kształcenia nauczycieli przez długie lata nie uwzględniano nauki oceniania dzieci i młodzieży. Słusznie zauważył prof. J. Radziewicz, że u nas nie ma metodyki oceniania.

Moim zdaniem przyszli nauczyciele w trakcie studiów powinni być kształceni w dziedzinie oceniania osiągnięć uczniów, a każdy już pracujący nauczyciel nauczania początkowego powinien ukończyć kurs, na którym zapozna się z zasadami teorii pomiaru dydaktycznego, pozna jej zastosowanie w określaniu wymagań programowych, konstruowaniu narzędzi sprawdzania i formułowania oceny opisowej.

Kształcenie nauczycieli w tej kwestii jest bardzo istotne, bo jak twierdzi B. Niemierko: nauczyciel jest odpowiedzialny nie tylko za wybór i wytwarzanie procesu oceniania osiągnięć ucznia, ale także, i to przede wszystkim, za budowanie trafnych hierarchii osiągnięć swoich uczniów. Szczególnego znaczenia nabiera umiejętność komunikowania oceny uczniom, ich rodzicom, innym nieprofesjonalistom i innym pedagogom. Postuluje się podjęcie działań mających na celu dostarczenie nauczycielom przynajmniej elementarnej wiedzy psychologicznej, socjologicznej i pedagogicznej na temat przebiegu różnorakich skutków, jakie wywołuje proces oceniania dzieci u nich samych, u ich rodziców, wreszcie samych nauczycieli.

Stosowanie oceny opisowej jest związane z posiadaniem przez nauczyciela sporego zasobu wiedzy psychologicznej i pedagogicznej, a także ze zmianą strategii postępowania pedagogicznego, dlatego nauczyciele z większym lub z mniejszym entuzjazmem przystąpili do poszerzania i uaktualniania swoich wiadomości merytorycznych. Nauczycielom z pomocą w odnalezieniu się w zmienionych warunkach pracy w edukacji wczesno-szkolnej przyszły instytucjonalne ośrodki dokształcania i doskonalenia zawodowego nauczycieli, dając im szansę uzupełnienia swoich kompetencji, również w zakresie diagnozy pedagogicznej.

Organizowane kursy i warsztaty cieszą się wśród nauczycieli dużym zainteresowaniem. Niestety z tych form doskonalenia się z różnych przyczyn nie mogą skorzystać wszyscy chcący podnosić swoje kwalifikacje zawodowe nauczyciele. Z myślą o nich organizuje się warsztaty i spotkania szkoleniowe w ich macierzystych placówkach oświatowych.

Nauczycielom, którzy chcą się samodoskonalić, z pomocą przyszły czasopisma pedagogiczne. Zainteresowani znajdą w nich wiele istotnych informacji na temat założeń oceny opisowej; celów, jakie ma spełniać: edukacyjnego i rozwojowego; funkcji: informacyjnej, motywacyjnej i korekcyjnej; przedmiotu; form oceny opisowej stosowanych w ocenianiu bieżącym i semestralnym. W literaturze przedmiotu zamieszczono także propozycje praktycznych rozwiązań prowadzenia dokumentacji, rejestrowania danych z obserwacji, propozycje wskaźników z zakresu rozwoju poznawczego, artystycznego, fizycznego i emocjonalno-społecznego, które uwzględnia nauczyciel w trakcie prowadzenia systematycznej obserwacji - jej wyniki po szczegółowej analizie będą podstawą do sformułowania oceny opisowej.

Te propozycje są tym bardziej wartościowe, że opierają się na doświadczeniach zdobywanych w trakcie wieloletniej pracy nauczycieli będących innowatorami nowego systemu oceniania. To zwłaszcza ich propozycje stosowania oceny opisowej w edukacji wczesnoszkolnej, udoskonalane przez lata pracy, mogą służyć za wzór i inspirację innym nauczycielom, którzy zaczęli ją stosować od chwili wprowadzenia reformy i w dalszym ciągu poszukują najlepszych rozwiązań.

Danuta Moroz
Sejny