Zły wpływ ukrytego programu

Zastanawianie się nad ukrytym programem ma sens wówczas, gdy my, nauczyciele, dostrzeżemy, że dzieci częstokroć uczą się rzeczy przeciwnych niż to, co świadomie zaprojektowaliśmy.

Ukryty program to to, czego uczy przebywanie w placówce oświatowej i czego mimowolnie uczy nauczyciel, a także nieuświadomione oczekiwania nauczycieli wobec dzieci. A. Janowski w książce pt. Uczeń w teatrze życia przytacza za Vallance definicję ukrytego programu jako: pozadydaktyczne, lecz wychowawczo ważne konsekwencje uczęszczania do szkoły, które pojawiają się systematycznie, ale nie są zawarte w żadnym celu i uzasadnieniu działań oświatowych. A. Janowski, opierając się na badaniach angielskich i amerykańskich, przedstawia przejawy ukrytego programu w placówkach oświatowych. Na podstawie wyników badań autor przytacza następujące wnioski dotyczące funkcjonowania ukrytego programu:

• ukryty program czyni z wychowanków "ludzi instytucji",
• szkoła nie wpływa na twórczy rozwój dziecka,
• zmusza uczniów do wypracowywania pewnych strategii zachowań nastawionych na przetrwanie w warunkach szkoły (oczekiwanie, nuda, uzależnienie od nauczyciela, ograniczenia czasowe itp.),
• odnosi się głównie do wychowania moralnego,
• sprawia, że wychowankowie stykają się z selekcją ludzi ze względu na płeć, wiek, osiągnięcia.

Ukryty program jest zdaniem autora nieodłącznym składnikiem każdej szkoły, a więc także polskiej. Wielu nauczycieli nie zdaje sobie sprawy z jego istnienia i znaczenia. Program ten funkcjonuje w tekstach zawartych w podręcznikach, języku, rozkładzie zajęć, systemie ocen, oczekiwaniach nauczycieli, sposobie oceniania czy rytuale szkolnym.

Analiza funkcjonowania ukrytego programu w przedszkolu jest trudna ze względu na znacznie większą różnorodność zajęć w porównaniu z lekcjami w szkole. Program dydaktyczno-wychowawczo-opiekuńczy przedszkola jest również w większym stopniu niż program szkolny osobistym programem nauczyciela.

W naszych przedszkolach można odnaleźć pewne elementy ukrytego programu związane z zasadami ich funkcjonowania, strukturą organizacyjną i metodami pracy. Gdy dziecko zaczyna uczęszczać do przedszkola, bardzo szybko uzyskuje informacje dotyczące różnych sposobów selekcjonowania ludzi. Jednym z kryteriów podziału dzieci w przedszkolu jest data urodzenia. W większości przedszkoli wychowankowie są podzieleni na grupy według roku urodzenia. Podział taki umożliwia wspólną zabawę dzieciom z jednego rocznika. W żadnych naturalnych warunkach, np. plac zabaw, dzieci nie działają razem dobrane w ścisłe grupy wiekowe (rocznikowe).

Przedszkolaki pogłębiają też swoją wiedzę na temat różnic i podziałów związanych z płcią. Sprzyjają temu zabawki, bajki i opowiadania, w których bohaterowie pełnią role wynikające ze stereotypowego postrzegania zachowań typowych dla każdej płci. Ilustracje w książkach przedstawiają kobiety przy pracach kuchennych, praniu, robiące zakupy, natomiast mężczyzn - najczęściej przy majsterkowaniu, różnorodnych naprawach. Wychowankowie stykają się z komunikatami wartościującymi ze strony nauczyciela w rodzaju "płaczesz jak dziewczyna", "rozrabiasz jak chłopak", "jaki silny mężczyzna" itp.

Kolejnym kryterium selekcji występującym w przedszkolu jest kryterium osiągnięć. Dzieci uświadamiają sobie, że w zależności od stopnia opanowania różnych umiejętności ludzie dzielą się na lepszych i gorszych. Jeśli zatem dziecko dodrze się postara, pani powie: "Jak Krzysio pięknie zjadł", albo "Jak Ola ładnie posprzątała w kąciku lalek", czy też "Adrian wygrał". Ale zdarza się, że za złe zachowanie pani zgani dziecko. Należy także dodać, że w każdej grupie wiekowej rządzą normy niezindywidualizowane (np. rytm zabawy, pora posiłku, pora i obowiązek leżakowania, a także wyprawy do toalety).

Mówiąc o nieuświadomionych oczekiwaniach nauczycieli wobec swoich dzieci, mamy na myśli zniekształcone postrzeganie dzieci podczas ich poznawania przez nauczyciela. Sprawą oczywistą jest to, że nauczyciel szybciej dostrzega te zachowania, których sam oczekuje. Również wyraźniej spostrzega te zachowania dzieci, które bardziej odbiegają od oczekiwanych. Dlatego nauczyciel może mieć najwięcej informacji o cechach wychowanków spełniających najlepiej jego wymagania (dzieci zdolne) i dzieciach w sposób wyraźny odróżniających się od rówieśników (np. dzieci nadruchliwe). Mało informacji natomiast może mieć o cechach dzieci zahamowanych, mało aktywnych czy przeciętnych. Te procesy postrzegania można uznać za ukryte programy, dokonują się bowiem poza świadomością nauczyciela i są znaczące w poznawaniu dzieci.

Analizując funkcjonowanie ukrytego programu na podstawie literatury, spostrzeżeń i obserwacji, odkryłyśmy jego następujące elementy w naszej pracy z dziećmi:

• praca z dziećmi daje zadowolenie i satysfakcję,
• do wywołania określonych postaw moralnych wykorzystujemy utwory literackie,
• stosujemy pochwały słowne i wyróżnienia za dobre zachowania, aktywność na zajęciach w celu wywołania podobnych zachowań u pozostałych dzieci,
• aktywizujemy dzieci podczas ich działań - cisza i dyscyplina na zajęciach nie sprzyja twórczym działaniom,
• zachęcamy wybrane dzieci do wspólnej zabawy z nauczycielem, ukrytym celem tego jest praca indywidualna z dzieckiem nad wyrównaniem niedoborów danej funkcji poznawczej,
• staramy się w swojej pracy kierować potrzebami i zainteresowaniami dzieci,
• staramy się, aby każdy dzień wnosił nowe urozmaicenia, był inny od poprzedniego, pozbywamy się stereotypowych zachowań.

Ukryty program jest sprawą każdej placówki i każdego nauczyciela, należy zdać sobie sprawę z jego istnienia i starać się eliminować jego negatywny wpływ na wychowanie.

W celu uniknięcia jakichkolwiek uprzedzeń wobec dzieci powinniśmy wystrzegać się następujących postaw:

• sugerowanie się negatywną, gotową wiedzą o dziecku, pochodzącą np. od koleżanki, która pracowała z danym dzieckiem w poprzednim roku szkolnym,
• oczekiwanie, że dziecko będzie miało trudności, np. z opanowaniem nauki czytania, ponieważ jego starsze rodzeństwo, będąc w placówce, także miało kłopoty w tym zakresie,
• i odwrotnie, że dziecko pochodzące z rodziny inteligenckiej osiągnie lepsze wyniki niż pozostałe dzieci.

Dzieci niewątpliwie rozwijają się w przedszkolu. Jednakże oddziaływanie przedszkola zmierza nie tylko w kierunkach wynikających z oficjalnego programu, ale powoduje również, że dzieci stają się wcześniej ludźmi instytucji. Przedszkole odkrywa przed dzieckiem świat ludzi podzielonych według posiadanej wiedzy, wieku, płci oraz kompetencji w zakresie umiejętności (np. umiejętność szybkiego jedzenia, grzecznego 1eżakowania itp.) Ukryty program jest sprawą każdej placówki, każdego nauczyciela i nie można generalizować, że zawsze ma negatywny wpływ na postawę wychowanków. Należy zdawać sobie sprawę z jego istnienia i starać się eliminować jego niekorzystne wpływy na wychowanie.

Każdy nauczyciel powinien mieć świadomość istnienia własnego, ukrytego programu, aby korygować jego ewentualny zły wpływ na dziecko. Zachęcamy do lektury A. Janowskiego Uczeń w teatrze życia - rozdział "Ukryty program". Mamy nadzieję że, lektura książki oraz nasz skromny artykuł sygnalizujący problem ukrytego programu skłoni niektórych nauczycieli do refleksji nad własnym postępowaniem.

Anita Lewandowska
Maria Perykasza
Przedszkole Miejskie Nr 3, Pabianice