Praktyka śródroczna jako forma przygotowania studentów do roli nauczycieli

Przygotowanie studentów do ich przyszłej pracy zawodowej powinno zawierać zarówno poszerzanie wiadomości teoretycznych, jak i doskonalenie warsztatu praktycznego. Dla kandydatów na nauczycieli ważną rolę odgrywają różne formy praktyk, z jakimi się stykają w trakcie studiów.

Jedną form jest praktyka śródroczna, poprzedzająca kilkutygodniową praktykę ciągłą. Roli dobrze zorganizowanej praktyki nie sposób przecenić. Praktyka pedagogiczna nie może być wyizolowanym, wąsko pragmatycznym elementem programu studiów, lecz musi być traktowana jako czynnik integrujący całość oddziaływań zewnętrznych na studenta i jego wysiłków własnych, mających na celu przygotowanie go w pełni do roli nauczyciela wychowawcy. Tylko takie stanowisko może zapewnić należyty związek między teorią a praktyką, w którym teoria ukierunkowuje praktykę, a praktyka jest probierzem teorii.

Spotkania z dziećmi i młodzieżą w szkole, w wybranych klasach, pozwalają powoli poznawać szkolną rzeczywistość. A jest to rzeczywistość ulegająca w ostatnich latach dużym przeobrażeniom, co stawia przed młodymi (i nie tylko) nauczycielami i wychowawcami szczególne wyzwania. Muszą oni rozwiązywać wiele problemów wynikających z przemian społecznych, kulturalnych i gospodarczych, zmieniających się potrzeb wychowawczych, ludzi, z konieczności odniesienia się do zjawisk edukacji równoległej i ustawicznej.

Aby efekty współdziałania nauczycieli i uczniów były jak najlepsze, jest potrzebne gruntowne poznanie przez studentów samego warsztatu przyszłej pracy przez szeroko rozumianą hospitację (greckie "hospitari" - przychodzić w gościnę). Obserwacja i analiza całego bogactwa treści, jakie niesie każda lekcja, a nade wszystko okazja do sprawdzenia swoich umiejętności to niezaprzeczalne atuty każdej praktyki. Łatwo się przekonać, że dostępność pomocy dydaktycznych (zwłaszcza tych najnowszej generacji) nie zastąpi bezpośrednich relacji i więzi, jakie tworzą się między nauczycielem a jego uczniami. Czas praktyki to także możliwość refleksji: Czy na pewno chcę być nauczycielem?

Nowe warunki ekonomiczne uczelni i szkół często powodują zmniejszenie liczby godzin przeznaczonych na praktyki. Tymczasem, jak wykazują głosy pedagogów, czynnych nauczycieli i samych studentów, praktyki spełniają różnorodne funkcje w profesjonalnym przygotowaniu zawodowym nauczycieli. Celem podjętych badań było zebranie informacji o tym, w jakim stopniu praktyka śródroczna przygotowuje studentów do odbycia miesięcznej praktyki przedmiotowej.

Ankietą objęto 100 studentek i studentów III i IV roku matematyki i fizyki (ze specjalnością matematyka), kształcących się na Uniwersytecie Opolskim w roku akademickim 1999/2000. Skład badanych przedstawiał się następująco:

Studenci III roku odbywali praktykę śródroczną w szkole podstawowej (40 osób) lub w szkole podstawowej i gimnazjum (8 osób). Praktyka studentów IV roku odbywała się w liceum ogólnokształcącym (18 osób) lub w liceum zawodowym (34 osoby). Na początkowych zajęciach były hospitowane lekcje nauczycieli matematyki. Później każdy ze studentów prowadził własną lekcję, a cała grupa obserwowała wzajemnie efekty swojej pracy. Uczestniczono w zajęciach 4., 5., 6., 8. klasy szkoły podstawowej i 1. gimnazjalnej oraz we wszystkich klasach szkoły średniej. Najwięcej informacji dostarczyły lekcje w klasie 6. szkoły podstawowej (49% zajęć studentów danego roku) oraz w 1. klasie szkoły średniej (47% zajęć). Praktyka śródroczna trwała jeden semestr. Każda osoba miała możliwość uczestniczenia w około 20 lekcjach. Dla studentów IV roku były to już drugie zajęcia tego typu (pierwsze spotkanie ze szkołą następuje zawsze na III roku i dotyczy szkoły podstawowej).

Do badań opracowano kwestionariusz ankiety zawierający 16 pytań. Respondenci anonimowo podzielili się spostrzeżeniami z hospitowanych lekcji, ocenili pomoc nauczycieli matematyki, u których odbywała się praktyka, określili swoje trudności, sformułowali oczekiwania wobec opiekunów praktyki, podali propozycje działań, które mogłyby wzbogacić zajęcia z dydaktyki matematyki. Na koniec każdy z uczestników ankiety ocenił własne przygotowanie do miesięcznej praktyki, która rozpoczyna się we wrześniu.

Pierwszą kwestią badawczą, na którą szukano odpowiedzi w prowadzonych badaniach diagnostycznych, była hospitacja jako źródło informacji o pracy nauczyciela i uczniów. Niemal w każdej wypowiedzi akcentowano fakt, że udział w lekcji w roli obserwatora jest wspaniałą okazją do poznania różnych sfer nauczycielskiej działalności.

Studenci zwracali uwagę przede wszystkim na metody pracy nauczyciela z uczniami (62% wybrało ten element jako najważniejszy w swojej obserwacji) i dobór treści ćwiczeń. Najmniej zainteresowania poświęcono wystrojowi gabinetu przedmiotowego (92% w ogóle nie przyjrzało się sali lekcyjnej). Hospitacja to czas poznawania uczniowskich błędów. Jako najczęściej występujące wymieniono błędy rachunkowe (69%), znacznie dalej mechaniczne (36%) i logiczne (34%), przed stylistycznymi (26%). Jako rzadko obserwowane podano błędy rzeczowe (17%).

Uszeregowanie elementów obserwacji według stopnia ważności

Cechy osobowości przydatne w zawodzie nauczyciela

Samodzielne prowadzenie lekcji przez studentów dało możliwość pozostałym członkom grupy zwrócenia uwagi na postawę nauczyciela praktykanta i jego zachowanie.

Wśród cech osobowości najbardziej przydatna jest (zdaniem ankietowanych) cierpliwość (31 wskazań na pierwszym miejscu), następnie konsekwencja (26 wskazań) i opanowanie (25 wskazań), a w dalszej kolejności wyrozumiałość i życzliwość. Zaledwie 9% badanych doceniło rolę poczucia humoru. Koordynacja różnych elementów zajęć i podzielność uwagi okazały się wymaganiami trudnymi w realizacji. Wśród stawianych sobie zarzutów studenci wymieniają kolejno:

• rozmowa tylko z uczniem przy tablicy - 75%,
• chaotyczny zapis na tablicy - 48%,
• brak dyscypliny - 40%,
• brak kontroli nad indywidualną pracą ucznia w zeszycie - 35%.

Tylko czworo ankietowanych zaobserwowało bezradność kolegów wobec stawianych przez uczniów pytań. Swoje zachowanie praktykanci tłumaczą brakiem doświadczenia (86%) i stresem (71%). Około 20% odpowiedzi sugerowało też niechętny stosunek uczniów do studentów. Tylko kilkoro studentów uzasadniało je niedokładnym przygotowaniem lekcji i brakiem dobrych wzorców ze strony znanych nauczycieli.

Dostrzeżono też duże zaangażowanie studentów w prowadzenie zajęć. Koleżanki i koledzy doceniają fakt, że wielu z nich, przełamując strach, nawiązało jednak dobry kontakt z klasą i potrafiło ją zainteresować tematem. Ich zdaniem lekcje miały bardzo specyficzną, miłą atmosferę. Uznanie wzbudziła pomysłowość sposobu prowadzenia zajęć, oryginalność zadań i duże wykorzystanie pomocy dydaktycznych (także własnoręcznie wykonanych). Ogólnie dobrze studenci oceniają się za staranne przygotowanie. Jedynie 3 osoby nie znalazły nic godnego pochwały.

Następną kwestią badawczą było okazanie praktykantowi pomocy przez nauczyciela prowadzącego lekcje matematyki w danej klasie na co dzień. Pomoc tę praktykanci ocenili jako:

• znaczną - 21%,
• średnią - 52%,
• w niewielkim stopniu - 22%,
• wcale - 5%.

Pomoc obejmowała przede wszystkim:

• ogólne wskazówki co do prowadzenia lekcji,
• udostępnienie podręczników i innych materiałów,
• propozycje metod pracy z klasą,
• zalecenia dotyczące doboru ćwiczeń,
• sprawdzenie konspektu,
• określenie stopnia przygotowania klasy.

Studenci podkreślali życzliwość swoich opiekunów. Ponad 75% uznało pomoc nauczycieli za wystarczającą. Oczekiwania pozostałych dotyczyły:

• większej liczby i bardziej szczegółowych wskazówek co do metod pracy i doboru ćwiczeń,
• informacji o zdolnościach uczniów danej klasy, o ich tempie pracy,
• wskazania literatury i czasopism.

Niewiele osób stwierdziło, że przygotowanie do lekcji nie sprawiło im większych kłopotów (14%). Najczęściej trudności były związane z:

• doborem odpowiednich ćwiczeń i zadań, by dostosować je do poziomu klasy - 36%,
• rozplanowaniem czasowym różnych elementów lekcji - 22%,
• napisaniem konspektu - 16%,
• wyborem najtrafniejszej metody zajęć - 13%.

Pojedyncze osoby przedstawiły bardzo indywidualne problemy.

Kolejną ważną sprawą poruszaną w badaniach była kwestia oceny odbytej praktyki i wskazania możliwości wzbogacenia zajęć z dydaktyki matematyki tak, by jeszcze lepiej odpowiadały oczekiwaniom studentów. Przeprowadzona ankieta dawała jej uczestnikom możliwość zaprezentowania własnych pomysłów.

Studenci (50%) widzą potrzebę uczestniczenia w większej liczbie lekcji. Chcieliby hospitować i prowadzić zajęcia w różnych klasach i u różnych nauczycieli. Deklarują możliwość pracy w ramach kółek matematycznych lub zajęć wyrównawczych. Są zainteresowani zajęciami w formie warsztatów:

• dyskusje nad przeprowadzonymi lekcjami (także sfilmowanymi),
• analiza różnorodnych podręczników,
• tworzenie pomocy dydaktycznych,
• wspólne układanie interesujących zadań i sprawdzianów oraz planów lekcji,
• poszukiwanie "ciekawostek" wzbogacających spotkania z uczniem,
• wykorzystanie komputera i programów telewizyjnych do nauczania matematyki,
• konspekty z Internetu,
• poznawanie nowych metod nauczania służących integracji różnych przedmiotów.

Kontrowersje wzbudza konieczność pisania konspektów, 15% badanych chętnie by z niego zrezygnowało na rzecz "notatek". Szkoda, że spora grupa respondentów (38%) nie przedstawiła żadnych własnych propozycji. Swoje przygotowanie do odbycia miesięcznej praktyki przedmiotowej studenci określają jako dobre (56%) lub zadowalające (33%). Tylko osiem osób uważa, że jest słabo przygotowanych, a trzy bardzo dobrze. Niektóre opinie nie zawierały uzasadnienia (22%). Swą ocenę studenci motywują tym, iż:

• praktycznie poznali metody pracy nauczyciela,
• analizowali błędy popełnione przez kolegów,
• zobaczyli reakcje uczniów,
• mają rozeznanie w trudnościach młodszych i starszych uczniów,
• coraz lepiej przewidują czas potrzebny na przyswojenie wiedzy lub wykonanie ćwiczenia.

Kilkoro studentów przyznało się do częstych kontaktów ze znajomymi uczniami, którym pomagają w nauce matematyki, a to w istotny sposób wzbogaca ich wiadomości. Wiele osób objaśnia, dlaczego nie ocenia swojego przygotowania lepiej. Uważają, że mają jeszcze zbyt małe doświadczenie po przeprowadzeniu jednej lekcji i hospitowaniu kilkunastu. Ale nie przewidują też większych trudności w czasie nadchodzącej, dłuższej praktyki. Mają nadzieję, że z pomocą nowego opiekuna poradzą sobie z wszystkimi trudnościami.

Przeprowadzona ankieta może być dobrym źródłem informacji o sposobie wykorzystania zajęć z dydaktyki matematyki przez studentów. Młode pokolenie przyszłych nauczycieli bardzo poważnie podchodzi do swoich zawodowych obowiązków. Oczekuje rzeczowych informacji, ale też swobody w działaniu. Jest otwarte na wszelkie nowości dydaktyczne. Widzi potrzebę współpracy z nauczycielami innych przedmiotów, by szkolne nauczanie stanowiło spójną całość. Jednocześnie ma świadomość, jak wiele musi się nauczyć, aby sprostać wyzwaniom nowego systemu szkolnictwa. Stąd sugestie większej liczby zajęć w szkole.

Praktyka jest niezastąpionym sposobem weryfikacji przygotowania teoretycznego i własnych wyobrażeń o pracy w szkole z dziećmi i młodzieżą. Proponowane innowacje na pewno miałyby większą szansę na realizację, gdyby praktyki odbywały się w innych niż dotychczas warunkach. Wydaje się (...), że niezbędnym warunkiem powodzenia praktyk pedagogicznych jest posiadanie własnych szkół ćwiczeń, które powinny być przede wszystkim szkołami wzorcowymi, praktycznie przygotowującymi do zawodu nauczycielskiego. Powinny one stanowić integralną część uczelni, ale zarazem być normalną szkołą realizującą program (zadania przewidziane dla szkół danego typu) bez przeprowadzania specjalnej selekcji przy przyjmowaniu uczniów.

Rola różnych praktyk pedagogicznych podlega ocenie i badaniom. Ważny wydaje się więc fakt, że spostrzeżenia i sugestie badanej grupy studenckiej pokrywają się z odczuciami studentów innych uczelni i innych kierunków.

Nikt z badanych nie negował potrzeby odbywania praktyki, były natomiast podnoszone pozytywne efekty takiej formy pracy. Długotrwały proces kształcenia studentów - przyszłych nauczycieli - powinien zapewnić im wielostronny rozwój, bo też różnorodne będą problemy w ich przyszłej pracy zawodowej i wielorakie oczekiwania ze strony uczniów i ich rodziców. Uzyskanie jak najwyższych kwalifikacji już na starcie będzie gwarancją właściwej realizacji zadań stojących przed nową szkołą i jej kadrą pedagogiczną. Oczywisty powinien być postulat, by zdobyte wiadomości, umiejętności i doświadczenia pogłębiać w czasie kolejnych praktyk, a w przyszłości również korzystać z form doskonalenia zawodowego dla nauczycieli.

Krystyna Czollek
Chmielowice