Imię i nazwisko:
Adres email:


Kultura Warmii i Mazur

W latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i następnych - powstał na Warmii i Mazurach specyficzny problem dotyczący charakteru kultury funkcjonującej na tym terenie.


 

Problem ten dziś, z końcem lat dziewięćdziesiątych, okazuje się nadal aktualny i nabrał dodatkowo nowych wymiarów. Zarysował się on jako wynik ścierania się dwóch tendencji realizowanych przez władze Polski powojennej na obszarze Polski północno-wschodniej. Z jednej strony, było to milczące odcięcie się od historii tych ziem sprzed 1945 roku, od jej tradycji, kultury, dotychczasowych mieszkańców. Oficjalna historia zaczynała się w 1945 r. od wyzwolenia tych ziem przez Armię Czerwoną. Uwypuklała ona także problem ich polskości. Pisząca te słowa pamięta wszechobecne w połowie lat sześćdziesiątych hasło "Byliśmy - jesteśmy - będziemy" wypisywane na transparentach zawieszonych w różnych miejscach Iławy i Ostródy.

Z drugiej strony, władze państwowe głosiły oficjalnie potrzebę rozwoju kultury i oświaty wśród szerokich rzesz społeczeństwa i dlatego rozwijały działalność instytucji kulturalno-oświatowych, ale tylko tych formalnych, tj. szkół, bibliotek, czytelni, domów kultury. Natomiast brak było wyraźnie niesformalizowanych form kultury; powstała pewna luka, która była oczywistym wynikiem przemilczania przeszłości i tradycji tych ziem. Tym samym podważano ciągłość tradycji na tych terenach, nie mówiono o tym, nie pisano, było to sprzeczne z oficjalną ówczesną ideologią. Tymczasem ziemie te mają swoją tożsamość kulturową, mają swoją specyfikę społeczno-demograficzną, która istotnie wpływa na tę tożsamość.

Mówiąc o specyfice społeczno-demograficznej mieszkańców Warmii i Mazur, należy przede wszystkim podkreślić fakt, że jest to społeczeństwo postmigracyjne. Powstało ono bowiem w wyniku wielkich przemieszczeń ludności i dlatego składa się z ludzi pochodzących z różnych kultur, z różnych religii, ze środowisk o różnym poziomie cywilizacyjnym, standardzie życia, umiejętności korzystania z różnych dobrodziejstw cywilizacyjnych.

Społeczeństwo to składa się, najogólniej ujmując, z dwóch podstawowych członów, które są zróżnicowane także pod względem liczebności: z dawnych mieszkańców tych ziem, tzn. Niemców, Mazurów, Warmiaków, którzy żyli tu do 1939 r., oraz z osób, które przybyły na te ziemie po 1945 r.


Z Polski i Kresowiacy

Z kolei wśród samych przybyszów można wskazać trzy główne współtworzące tę społeczność części składowe. Są to, po pierwsze, mieszkańcy Polski centralnej; chodzi zwłaszcza o przybyszów z Kurpiów, Kujaw i Mazowsza, którzy przyjechali na te ziemie "z Polski". "Kiedy pojedziemy do Polski?" - pytała jeszcze w latach siedemdziesiątych mojego ojca jego matka, gdy chciała odwiedzić swoje rodzinne Ryki.

Tradycyjnym technikom gospodarowania tych przybyszów towarzyszyła także tradycyjność obyczajowa oraz bardzo bogaty folklor. Należy podkreślić, że głównym powodem ich migracji była zwykle chęć poprawienia własnej sytuacji materialnej, dlatego też starali się być aktywni w nowym środowisku.

Drugą liczną grupę, która przybyła w okresie powojennym na obszar Polski północno-wschodniej, stanowiła ludność kresowa "polscy wypędzeni". Wśród tej ludności znalazła się wileńska inteligencja, która następnie okazała się niezwykle aktywna w kreowaniu życia kulturalnego Warmii i Mazur. Cała ta grupa odznaczała się nie tylko aktywnością społeczną, ale także wielkim patriotyzmem i poczuciem przynależności narodowej. Należy podkreślić, że Kresowiacy przybywali całymi wielopokoleniowymi rodzinami, a nawet całymi społecznościami, co sprzyjało zachowaniu wymienionych wyżej walorów, utrzymaniu tradycji i harmonijnemu wrastaniu w nowe dla nich środowisko.

Wreszcie kolejną, trzecią grupę przybyszów stanowili Ukraińcy przesiedleni tu głównie po akcji "Wisła" w 1947 r. Istotne znaczenie dla sytuacji tej grupy na omawianym terenie miały okoliczności i atmosfera jej przesiedlenia, a także wzajemna wrogość lub co najmniej nieufność między tą grupą a pozostałymi osadnikami.

Można zatem stwierdzić, że ludność która przybyła na Warmię i Mazury, prezentowała nie tylko zróżnicowaną kulturę, ale i różną samoocenę własnej kultury, zróżnicowane także były motywy jej migracji, ponieważ byli to ludzie, którzy znaleźli się na Warmii i Mazurach zarówno z własnego wyboru, np. przybysze z Mazowsza, Kujaw, Kurpiów, jak i ci, którzy przybyli tu ponieważ pozbawiono ich własnych małych ojczyzn i zmuszono do szukania innych, nowych. Tym zróżnicowanym samoocenom własnej kultury oraz zróżnicowanym motywom migracyjnym towarzyszyło także zróżnicowanie społeczno-demograficzne przybyszów. Wszystko to razem decydowało o dynamice danej grupy oraz jej poszczególnych członków i możliwościach adaptacyjnych w nowym środowisku.

Bożena Domagał i Andrzej Sakson wydali pod wspólną redakcją książkę pod tytułem Tożsamość kulturowa Warmii i Mazur. W książce tej dwie autorki, Bożena Beba i Jolanta Pijanowska, wymieniają cztery najważniejsze cechy demograficzne, które według nich decydują o rozwoju społeczeństwa Warmii i Mazur w czterdziestoleciu powojennym. Podkreślić tu trzeba przede wszystkim wysoki przyrost naturalny i wynikającą stąd "młodość" regionu. Jedną z cech wyróżniających Olsztyńskie na przestrzeni lat sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych spośród innych regionów kraju była struktura wieku świadcząca o młodości tej populacji. Są to konsekwencje wynikające z tego, że znaczna część przybyłych na te tereny osadników znajdowała się w młodym, najlepszym dla rozrodczości wieku. O niskiej średniej wieku decydowała liczba urodzin, która zwykle była najwyższa w kraju.

Autorki podają, że przykładowo w 1985 r. na 1000 mieszkańców współczynnik urodzeń wynosił w Olsztyńskiem 23,4% na wsi oraz 18,5% w mieście, w kraju zaś odpowiednio: 20,2% i 16,9%. W ogóle ludności stosunkowo duży udział miały dzieci i młodzież, natomiast niewielki był odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym.

 Kolejną specyficzną cechą rozwoju demograficznego Warmii i Mazur jest "migracyjność", czyli znaczna ruchliwość przestrzenna ludności, zarówno międzywojewódzka, jak i wewnętrzna. Migracje na tym terenie odgrywają bardzo istotną rolę w rozwoju demograficznym. Świadczy o tym chociażby fakt, że jeszcze w 1988 r. ponad 63% ludności zamieszkałej w Olsztyńskiem urodziło się w innej miejscowości niż miejsce aktualnego zamieszkania.

W latach dziewięćdziesiątych wewnętrzny ruch wędrówkowy był czynnikiem sprzyjającym feminizacji miast. Do miast migrowały kobiety młode, poniżej 25. roku życia. Skąpy miejski rynek pracy ograniczał przemieszczanie się ze wsi do miasta. Charakterystyczne dla minionych piętnastu lat są migracje młodych mężczyzn na wieś. Chodzi tu o tych, którzy po ukończeniu szkoły średniej nie znajdowali w mieście zatrudnienia, jak i o tych, którzy zostali zwolnieni z pracy.

Trzecią cechą jest istotny udział w zmianach demograficznych migracji zagranicznych. W skali kraju województwo olsztyńskie charakteryzowało bardzo duże natężenie migracji zagranicznych. Stanowiły one 12,3% ogólnej emigracji z Polski. Emigrującymi byli głównie Warmiacy i Mazurzy, którzy udawali się do Niemiec w ramach tzw. łączenia rodzin.

Czwartym czynnikiem jest "wiejskość" pochodzenia osób zamieszkujących ten region, rzutująca na kulturę omawianej populacji. Cytowane autorki podają, że mieszkańcy miast olsztyńskich, którzy urodzili się poza terytorium województwa olsztyńskiego, w 80,0% pochodzili ze wsi innych województw, głównie warszawskiego, białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i kieleckiego.  

Wszystkie wymienione czynniki, których źródłem są cechy demograficzne, istotnie determinowały dynamikę i kierunki kultury rozwijającej się na tym obszarze. Dziś, na przełomie wieku, w omawianym regionie rodzi się już czwarte pokolenie powojennych przybyszów traktujących Warmię i Mazury jako swoją małą ojczyznę.


Kim są dziś ci ludzie?

Oni sami również zadają sobie takie pytanie, są świadomi złożoności sytuacji. "Kim jesteśmy?" pytały dzieci swoją matkę jedną z respondentek wspomnianej wyżej Bożeny Domagały w trakcie jej socjologicznych badań terenowych przeprowadzanych pod koniec lat osiemdziesiątych w Gryźlinach na Warmii i Mazurach. Matka będąca z pochodzenia kresową Polką, która wyszła za mąż za miejscowego Niemca, odpowiadała swoim dzieciom urodzonym na Warmii i Mazurach: "Jesteście Europejczykami".

Przykład ten w pełni ukazuje złożoność i specyfikę współczesnego społeczeństwa, które od 1 stycznia 1999 roku zamieszkuje - w wyniku reformy administracyjnej - województwo mazursko-warmińskie. Interesujące jest, czy osoby współtworzące społeczeństwo tego województwa kontynuują i podtrzymują dziś tradycje swoich rodziców przybyłych tu z różnych stron i z różnych powodów, dobrowolnych i przymusowych. Czy grupy, w których być może przybyli ze swoich dotychczasowych miejsc zamieszkania, nadal są zintegrowane, czy może uległy rozpadowi i wyraźnej dezintegracji?

Kolejnym problemem, który w świetle przytoczonego przykładu wydaje się niezwykle istotny w codziennej praktyce, jest zagadnienie małżeństw mieszanych. Czy i w jaki sposób małżeństwa mieszane podtrzymują i kontynuują tradycje, a także religię swoich grup etnicznych?

Pytanie o to, kim i jacy są dziś ludzie zamieszkujący Warmię i Mazury, jest bardzo interesujące, dlatego też podejmuje je wielu autorów. Z wielu przytoczonych tu powodów należy przypuszczać, że specyfika tego społeczeństwa jest inna niż społeczeństwa postmigracyjnego Śląska czy Pomorza Zachodniego. Wszystko to razem przemawia za celowością podejmowania kolejnych badań socjologicznych społeczeństwa Warmii i Mazur, tym bardziej że istotne są także pytania odnoszące się do najbliższych dziesięcioleci, m.in. pytania o przyszłość tego społeczeństwa pogranicza kulturowego, pytania o to, w jakim kierunku rozwinie się to społeczeństwo i jego kultura, jaka będzie tożsamość tych osób.

Pytania te stają się jeszcze bardziej istotne w świetle różnych przedsięwzięć i ruchów społecznych podejmowanych w związku z próbami sprecyzowania ich tożsamości i dotarcia do jej źródeł.

 Jedną z nich jest podjęta na początku lat dziewięćdziesiątych próba odtworzenia narodu i kultury pruskiej na terenie Warmii i Mazur. Informacje na ten temat podaje W.M. Darski w swojej publikacji "Prusowie to nie Prusacy" zamieszczonej w "Borussii" (1998/16). Okazuje się, że legenda plemion pruskich nadal jest żywotna, czego wyrazem jest utworzenie w Kownie w lutym 1990 r. Bractwa "Prusa". Bractwo to ma swoją filię w Królewcu oraz polski klub w Olsztynie.

Współtwórcami Bractwa są Letas Palmajtis, Henrikas Sambory, Szymon Kazimierski. Opierając się na swoich badaniach, Letas Palmajtis będący z wykształcenia filologiem, odtworzył język pruski a następnie nadał mu miano języka neopruskiego. Z kolei twórcą ideologii Bractwa jest Szymon Kazimierski. Wraz z pozostałymi współzałożycielami Bractwa upomina się o sprawiedliwość dziejową w imieniu Prusów, którzy przetrwali jednak lata i wieki niemieckiej, polskiej, litewskiej i rosyjskiej dominacji.


Kim są Mazurzy?

Podsumowując, należy stwierdzić, że problemy tożsamości kulturowej są bardzo aktywnie przeżywane przez współczesne społeczeństwo omawianego regionu. Kim są dziś Mazurzy, kto może określać się mianem Mazura, to kolejne pytania budzące jeszcze dziś, pod koniec lat dziewięćdziesiątych, wiele emocji. Wszystko to razem przemawia za koniecznością podejmowania badań na temat tożsamości kulturowej społeczeństwa Warmii i Mazur.

Problemy te w okresie powojennym były badane jedynie fragmentarycznie, nie podejmowano ich z bardzo wielu powodów i wyciszano ich znaczenie, dlatego obecnie na zasadzie przeciwreakcji rodzą się i takie koncepcje jak odtworzenie narodu i państwa pruskiego, zyskujące na dodatek wielu zwolenników i przybierające konkretne ramy instytucjonalne.

Dopiero po 1998 roku można mówić o pewnej systematyczności i kompleksowości działań zmierzających do analizowania i precyzowania zagadnień tożsamości kulturowej Warmii i Mazur. Przede wszystkim należy tu wymienić ukazujące się w Olsztynie od około dziesięciu lat i coraz popularniejsze pismo "Borussia. Kultura. Historia. Literatura" Pismo to podejmuje szerokie spektrum problemów, jakie niesie ze sobą współistnienie społeczeństwa pogranicza kulturowego, które niewątpliwie tworzą mieszkańcy Warmii i Mazur.

Mówiąc o systematyczności rozważań, należy wymienić także konferencje naukowe poświęcone tożsamości kulturowej Warmii i Mazur.

Bardzo ważnym elementem omawianej systematyczności są wszelkie prace naukowe, zwykle poparte szerokimi badaniami terenowymi, dotyczące byłych i obecnych mieszkańców tego regionu. Spośród prac wielu autorów szczególnie warte są podkreślenia liczne publikacje Andrzeja Saksona podejmujące różnorodne problemy społeczności warmińsko-mazurskiej, a także publikacje Bożeny Domagały również dotyczące tego samego pola badawczego. Obydwoje autorzy urodzili się już w okresie powojennym na terenie, z którego uczynili przedmiot swoich badań naukowych.

Z optymizmem należy przyjąć fakt, że ostatnio autorzy ci połączyli swoje wysiłki, w wyniku czego otrzymaliśmy publikację pod ich wspólną redakcją dotyczącą właśnie tożsamości kulturowej społeczeństwa Polski północno-wschodniej. Należy sądzić, że te wspólne wysiłki badawcze będą sprzyjać lepszemu opracowaniu problematyki społeczeństwa Warmii i Mazur.



Janina Kosmala
WSP, Częstochowa


 

Luty 2001
REKLAMA
SPOŁECZNOŚĆ
KATEGORIE
NAJNOWSZE ARTYKUŁY

Warszawska Liga Debatancka dla Szkół Podstawowych - trwa przyjmowanie zgłoszeń do kolejnej edycji

Redakcja portalu 29 Czerwiec 2022

Trwa II. edycja konkursu "Pasjonująca lekcja religii"

Redakcja portalu 29 Czerwiec 2022

#UOKiKtestuje - tornistry

Redakcja portalu 23 Sierpień 2021

"Moralność pani Dulskiej" Gabrieli Zapolskiej lekturą jubileuszowej, dziesiątej odsłony Narodowego Czytania.

Redakcja portalu 12 Sierpień 2021

RPO krytycznie o rządowym projekcie odpowiedzialności karnej dyrektorów szkół i placówek dla dzieci

Redakcja portalu 12 Sierpień 2021


OSTATNIE KOMENTARZE

Wychowanie w szkole, czyli naprawdę dobra zmiana

~ Staszek(Gość) z: http://www.parental.pl/ 03 Listopad 2016, 13:21

Ku reformie szkół średnich - część I

~ Blanka(Gość) z: http://www.kwadransakademicki.pl/ 03 Listopad 2016, 13:18

"Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie"

~ Gość 03 Listopad 2016, 13:15

"Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie"

~ Gość 03 Listopad 2016, 13:14

Presja rodziców na dzieci - Wykład Margret Rasfeld

03 Listopad 2016, 13:09


Powrót do góry
logo_unii_europejskiej