Kształtowanie poczucia podmiotowości

Podmiotowość należy do dość często stosowanych terminów w pedagogice. Współcześnie kładzie się coraz większy nacisk na indywidualne podejście do uczniów jako jednostek o potencjalnych zdolnościach do rozwoju. Kształtowanie u dziecka poczucia podmiotowości jest ważne z psychologicznego punktu widzenia.

W ujęciu humanistycznym, na gruncie pedagogiki i psychologii podmiotowość oznacza to, że człowiek jest kimś, że ma określoną tożsamość, która go odróżnia od innych, że jego własna działalność zależy w znacznym stopniu od niego samego. Podmiotowość jest również utożsamiana z główną zasadą działań pedagogicznych, która powinna wyznaczać zarówno kierunki, jak i formy aktywności edukacyjnej. Uznaje się ją także za ostateczny cel zabiegów dydaktycznych i wychowawczych.

Podmiotowość w wychowaniu sprzyja rozszerzaniu granic możliwości edukacyjnych człowieka oraz pełnemu rozwojowi jego osobowości. Wiedza, którą zdobywa, musi być produktem własnym, wynikiem wysiłku indywidualnego, intencjonalnego. Z wiedzy tej powinna wynikać koncepcja własnego sensownego życia. Każdy człowiek może stać się podmiotem, jednak musi dokonać wielu świadomych założeń, dotyczących samego siebie i ich realizowania, wyboru drogi własnego rozwoju, a nie wegetacji według reguł i prawideł narzuconych z zewnątrz. Rozumienie podmiotowości jest zależne od perspektywy, w jakiej termin ten jest usytuowany. Podmiot w:

• ontologii jest nośnikiem cech, substancją najbardziej suwerenną w swym istnieniu, tym, czemu przysługuje właściwa bytowość. Ontologiczny podmiot sam dla siebie stanowi wystarczającą rację istnienia,
• gnoseologii jest rozumiany jako byt świadomy i poznający rzeczywistość przedmiotową. To byt dla siebie, nie zaś byt w sobie,
• psychologii, to jednostka doznająca, działająca celowo, względnie autonomiczna i wewnątrzsterowana, zdolna do buntu,
• etyce wyraża się w respektowaniu wyłącznie tych norm, które wypływają z wewnętrznych przekonań, z sumienia, obejmujących własne poczucia, rozeznania, intencje i wrażliwość,
• antropologii filozoficznej, to człowiek indywidualny, ktoś osobny, wyrażający siebie w pierwszej osobie liczby pojedynczej, człowiek samosprawczy i wewnętrznie aktywny, reżyser własnego życia, ktoś, kto samodzielnie i własną mocą urzeczywistnia określone przez siebie wartości,
• pedagogice jest wartością autoteliczną, nie instrumentalną; cele zbiorowości służą jednostce - nie na odwrót; poczucie wspólnoty wynika z potrzeb jednostki i nie stanowi narzuconego wyrazu powinności; człowiek jest utożsamiany z jakąś własną, wcześniejszą od kultury i wychowania niezmienną naturą.

Z pojęciem podmiotowości zatem łączą się m.in. takie cechy, jak suwerenność bytowa, świadomość, celowość działania, indywidualna autonomiczność, skłonność do opierania się na własnych przekonaniach i poczuciach moralnych, samodzielność w urzeczywistnianiu wartości, autoteliczność, wolność w łączeniu się ze wspólnotą.

Tadeusz Lewowicki twierdzi, że podmiotowość dotyczy kilku płaszczyzn funkcjonowania człowieka. Ma tu na myśli zarówno możliwość kreowania własnego życia, a także posiadanie wpływu na otaczającą nas rzeczywistość, możliwość kształtowania otoczenia materialnego oraz kreatywność w budowaniu stosunków międzyludzkich. Można więc powiedzieć, że podmiotowość ludzka kształtuje się w trzech wzajemnie przenikających się warstwach życia:

• w relacjach ze światem materialnym - wówczas podmiot ujawnia się jako opozycja do przedmiotu działań materialnych,
• w relacjach społecznych (człowiek - człowiek, jednostka - społeczeństwo) - wówczas podmiotowość realizuje się we współdziałaniu;
• w płaszczyźnie subiektywnej - w relacji do samego siebie jako podmiotu.

Lewowicki twierdzi również, że jedynym ze składników osobowości jest świadomość związków z otoczeniem, rozumienie otoczenia i sytuacji w nim powstających oraz umiejętność formułowania zadań, programów własnej działalności, sposobów działania.

Podobnie definiuje podmiot W. Okoń, według niego jest to jednostka ludzka mająca poczucie własnej odrębności wobec innych osób i otaczającego ją świata, poznająca ten świat i nań oddziałująca, kierująca własnym postępowaniem i odpowiedzialna za własne decyzje oraz za przestrzeganie norm moralnych i prawnych ustalonych przez społeczeństwo.

Zdaniem M. Kofty, podmiotowość jest pojmowana jako potencjał rozwojowy człowieka, jako popęd do spontanicznej aktywności i rozwoju. Podmiotowość w tym ujęciu oznacza, że zachowania człowieka …nie są odpowiedzią na bezpośrednią stymulację pochodzącą ze środowiska, nie są też produktem uprzedniego uczenia. (…) »Dążenie do bycia przyczyną zdarzeń« jest fundamentalną ludzką motywacją, porównywalną do popędów biologicznych. Jej centralna pozycja w systemie dążeń wynikać może stąd, że motywacja ta pełni funkcję służebną wobec innych potrzeb jednostki: swoboda wyboru form zachowania i posiadanie kontroli nad efektami własnych działań, to warunki skutecznego zaspokajania własnych pragnień. Tak pojmowana podmiotowość wyzwala skojarzenia z hasłami psychologii humanistycznej.

M. Kofta przyjmuje także, iż podmiotowość jest szczególną formą ustosunkowania do siebie i świata w danej sytuacji. Podmiotowość zatem zostaje tu zrelatywizowana do okoliczności sytuacyjnych i wskutek tego staje się cechą stopniowalną, która zależnie od różnych czynników zewnętrznych, a także od wcześniejszych doświadczeń przybiera różne wartości.

Korzeniowski uważa, że podmiotowość polega na tym, że działalność jednostki jest inicjowana i rozwijana przez nią według jej własnych osobistych wartości i standardów. Podmiotowość jest szczególnym rodzajem regulacji stosunków człowieka z otoczeniem. Jej istotą jest to, że to właśnie człowiek reguluje stosunki, a nie jest miejscem, w którym przebiegają procesy regulacyjne. Aby jednostka mogła być podmiotem swojej działalności, musi spowodować kontrolę poznawczą nad otoczeniem i sobą, w tym zaś co szczególnie istotne, musi być świadoma swojego osobistego systemu wartością.

M. Freiner podmiotowość kojarzy się z autentycznym, równorzędnym z nauczycielem udziałem uczniów w procesie kształcenia. Uczniowie są tutaj współuczestnikami i współtwórcami tego procesu. Istotą tego procesu jest bogate, wielokierunkowe komunikowanie się. Chodzi tu o spontaniczne, wyzwalające komunikowanie się umożliwiające wymianę autentycznych poglądów, prezentację własnego rozumienia i interpretowania zjawisk. Chodzi też o indywidualny, ale i wspólny namysł uczniów nad przyjmowanymi treściami nauczania. Tak rozumiane kształcenie, zgodne z nowym podejściem, jest postrzegane jako płaszczyzna rozwoju jednostek aktywnych, krytycznych, twórczych, a także jako nowy sposób bycia nauczycieli i uczniów w edukacji.

Człowiek stanowi nie tylko obiekt rozwoju, lecz także jego podmiot. Z. Pietrasiński twierdzi, że podmiotowość jest dostępną jedynie człowiekowi zdolnością uświadamiania sobie faktu podlegania przemianom i wpływania na nie dzięki swym własnym, mniej lub bardziej autonomicznym działaniom. Wymienia dwie postacie podmiotowości: poznawczą i sprawczą. Podmiotowość poznawcza polega na posiadaniu przez jednostkę wiedzy o tym, że podlega ona przemianom, i że przemiany mają określone konsekwencje biograficzne. Wiedza ta może prowadzić do prób oddziaływania na własny rozwój i los lub ograniczać się do nieobojętnych emocjonalnie konstatacji, dzięki którym życie człowieka przekracza ramy codziennych zdarzeń i zyskuje wymiar biografii o mniej lub bardziej złożonej dramaturgii.

Podmiotowość sprawcza wyraża się w wykonywaniu pewnych działań na rzecz własnego rozwoju, które nie są jedynie reakcją wymuszoną (…). Jednostka ludzka, przy wszystkich swych uwarunkowaniach, jest układem względnie niezależnym, zdolnym do zindywidualizowanego przetwarzania informacji i do działań, które wyrażają jej osobiste preferencje i mają formę zachowań względnie autonomicznych. Owe wyrażające indywidualność działania sprawiają, że jednostka w jednych wypadkach kooperuje aktywnie ze swymi wychowawcami, w innych zaś stawia im zdecydowany opór.

S. Seul-Michałowska popiera twierdzenie, że podmiotowość jest pojęciem, które przejawia się w trzech aspektach:

• wewnętrznej organizacji i tożsamości człowieka oraz jego relacji z otoczeniem (wiąże się to z poczuciem własnej wartości, które kształtuje się w rozwoju i pełni istotną funkcję w aktywności: w trakcie realizowania zadań jednostka ćwiczy nowe umiejętności, uzyskuje wsparcie i w rezultacie uczy się samodzielnie określać swój poziom sprawności, przez co nabywa poczucie wewnętrznej kontroli),
• zdolności rozpoznania swojej sytuacji oraz jej przekształcenia w zadanie do wykonania (wiąże się to z doświadczeniem wobec relacji z prowadzącym; niskie poczucie własnej wartości może wzbudzić lęk w jednostce, która jako optymalny sposób realizacji swoich zadań wybierze model konfrontacyjny - sabotujący);
• zdolności do selekcji i interpretacji napływających bodźców pod kątem postawionego zadania (jest to rezultat nabywania doświadczeń i sprawności intelektualnej; należy do nich umiejętność wyciągania wniosków o charakterze dedukcyjnym i indukcyjnym, czyli uruchamianie atrybucji przyczynowej i przewidywanie możliwych konsekwencji działań.

Na każdym etapie życia podmiotowość człowieka jest inna. Zmieniają się treści, modyfikowane przez kolejno następujące konteksty w poszczególnych stadiach życia. M. Czerpaniak-Walczak twierdzi, że jednostka osiągająca podmiotowość samodzielnie, samorefleksyjnie, świadomie jest ideałem podmiotowości. Charakteryzują ją:

• otwartość, twórczość, innowacyjność w dostrzeganiu i rozwiązywaniu problemów, rezygnacja ze standardów, stereotypów, rytuałów,
• zaczepność wobec świata we wszystkich jego obszarach i wymiarach,
• odwaga w podejmowaniu ryzyka i gotowość do ponoszenia odpowiedzialności,
• operatywność w działaniu samodzielnym i zbiorowym,
• wyobraźnia i zdolność przewidywania (predyktywność),
• poczucie tożsamości indywidualnej i zbiorowej gwarantujące sukces w dążeniu do wolności.

Z. Spendel dzieli podmiotowość na trzy warstwy: formalną (wyraża jedność, tożsamość, stałość i niezmienność, czyli bycie tym samym w zmieniających się warunkach), metafizyczną (wyraża racjonalność, zdolność do odpowiedzialności, świadomość i samoświadomość, aktywizm, autodeterminację i autonomię), aksjologiczną (wyraża wartość pozytywną, godną osiągania, pielęgnowania i ochrony).

Z. Zaborowski natomiast wyodrębnia:

• podmiotowość pragmatyczną polegającą na autodeterminacji własnych działań, co przejawia się w indywidualnym wyborze celów, zadań, samodzielnym określaniu środków, współpracowników, warunków działania,
• podmiotowość aksjologiczną polegającą na akceptacji określonych wartości, np. moralnych, społecznych, liczeniu się z nimi w różnego rodzaju sytuacjach i realizowaniu ich mimo przeszkód,
• podmiotowość reaktywną, która ujawnia się w sytuacjach nacisku i gróźb otoczenia, psychologii tłumu lub zbiegowiska, gdy jednostka musi stawić czoło innym ludziom, grupom, wyrazić jawnie swoje postawy i akceptowane wartości.

Zdaniem M. Szczepańskiej istnieje kilkanaście teorii dotyczących rozwiązywania kwestii podmiotowości. Należy do nich między innymi:

• postulatywne odwracanie pozycji i czynienie podmiotem wychowanka traktowanego wcześniej przedmiotowo,
• wskazywanie dialektywnego związku podmiotowości - przedmiotowości,
• istnienie całkowicie niezależnego podmiotu - dziecka uznawanego przez antypedagogów,
• istnienie uduchowionego podmiotu dążącego do "wyzwolenia się" przechodzącego przez fazy zachwytu, że świat jest dobry, piękny, prawdziwy (Steiner),
• teoraia kierowanego bycia podmiotem w sprawach własnej wizji kształcenia (Freinet, edukacja elastyczna, Plan Daltoński),
• bycie podmiotem uporządkowane w postaci obustronnej relacji - bycie odważnym, aby być podmiotem - bycie twórczym, aby zaznaczyć swą podmiotowość .

Podsumowując, można powiedzieć, że podmiotowość oznacza możliwość wpływania przez człowieka na to, co dzieje się w świecie zewnętrznym, w nim i z nim samym, w mniej lub bardziej autonomiczny sposób. Człowiek jest więc podmiotem wówczas, gdy może - opierając się na systemie własnych wartości - formułować cel lub kierunek działalności, wybierać lub tworzyć program czynności i sprawować kontrolę poznawczą nad jego realizacją, co oznacza, że rozumie to, co robi, przewiduje kolejne czynności, porównuje dotychczasowy i przewidywany przebieg działania z wyjściowym celem oraz innymi własnymi wartościami, ocenia sposób realizacji celu i zaprzestaje działań lub kontynuuje czynności. Brak któregoś z tych elementów prowadzi do uprzedmiotowienia człowieka.

Dorota Kołodziejska
Gościcino