W sieci technologii czy kultu sukcesu?

Wpływ technologii komputerowej na życie społeczne i psychikę - zwłaszcza psychikę młodzieży - jest od dłuższego już czasu przedmiotem nieustannych, utrzymywanych zazwyczaj w katastroficznym tonie, dyskusji.

Przebywanie w cyberprzestrzeni ma zatem prowadzić do zmian osobowości, do ograniczenia lub wręcz zerwania kontaktu z realną rzeczywistością, do wyobcowania i osamotnienia, do depresji i utraty zdolności twórczego myślenia, do zaniku licznych form życia społecznego i eskalacji przemocy wywoływanej "krwawymi" grami, do - wreszcie - powierzenia odpowiedzialności za własne życie zawodnym mikroprocesorom i programom (a w rzeczywistości tym, którzy się za nimi kryją - nowej elicie ery informatycznej). Z roku na rok rośnie więc zarówno lista pesymistycznie patrzących w przyszłość autorów, jak i liczba zarzutów stawianych technologiom komputerowym.

Bez wątpienia otaczająca nas rzeczywistość ulega daleko idącym przeobrażeniom. Wywołują one wszakże i entuzjazm, i lęk. Ten ostatni wzmagają doniesienia psychologów, psychiatrów i psychoanalityków, którzy od pewnego już czasu sygnalizują pojawienie się najrozmaitszych objawów choroby komputerowej, aż po dramatyczne przypadki głębokich uzależnień i depresji. Komputerowi nałogowcy nie jedzą, nie piją, stają się całkowicie obojętni na otoczenie; czują tylko nieodparty przymus grania lub buszowania po sieci. Zdarza się, że do walki z uzależnieniem mobilizują ich dopiero tak traumatyczne zdarzenia, jak skrajne zagrożenie życia lub nawet śmierć kogoś z bliskich - zdarzenia, którym mogliby zapobiec, gdyby w porę pojawili się w świecie realnym.

Cyberzombies to zazwyczaj osoby o niskiej samoocenie, z trudem nawiązujące kontakty. Rzeczywistość je obezwładnia, napełnia lękiem, przeraża. Nie wierzą, że uda im się stawić jej czoła. Inaczej jest w cyberprzestrzeni. Komputer z jednej strony daje poczucie panowania nad rzeczywistością, z drugiej zaś znosi presję odpowiedzialności. Wszystko można poprawić, nic nie się dzieje wbrew woli, nic nie jest nieodwołalne, wszystko nareszcie zależy ode mnie. Obłaskawiony, poddany kontroli świat wirtualny staje się źródłem poczucia własnej wartości, a w ślad za nim - bezpieczeństwa.

Zdaniem Fritza B. Simona - wykładowcy psychosomatyki i psychoterapii na Uniwersytecie w Heidelbergu - komputer zdaje się wręcz wpajać postawy władcze, zmierzające do podporządkowania otoczenia. Wszelkie relacje z nim polegają bowiem, zdaniem Simona, na wydawaniu poleceń, które są wykonywane w sposób bezdyskusyjny. Rodzi to w efekcie złudzenie nieograniczonej kontroli, sprawia, że od bliskich, przyjaciół, znajomych czy współpracowników oczekuje się podobnej spolegliwości. Jeżeli jednak odpowiedzą oni najmniejszym choćby oporem, dochodzi do zerwania kontaktów i całkowitego zanurzenia się w rzeczywistość wirtualną.

Te i podobne spostrzeżenia spowodowały, że wpływ technologii elektronicznych na ludzkie wnętrze stał się w ostatnich latach przedmiotem bardziej systematycznych analiz. Wyniki części z nich zdają się potwierdzać negatywny wpływ Internetu na psychikę. Takie były też rezultaty jednych z głośniejszych badań przeprowadzonych przez Carnegie Mellon University. Wiele jednak przemawia też za tym, że źródła owych patologii tkwią gdzie indziej. "To, że w szpitalach leżą chorzy, nie oznacza, że zapada się tam na zdrowiu" - zauważył Arno Penzias (laureat Nagrody Nobla z 1978 roku, pracownik legendarnych "Bell Laboratories" spółki Atandt, światowego lidera w zakresie innowacji), komentując wnioski naukowców z Carnegie Mellon University.

Zależność między rozwojem technologii elektronicznej a rozpowszechnieniem się depresji jest pozorna - twierdzą obrońcy elektronicznego ładu. Howard Rheingold, autor bestsellera The Virtual Community, podkreśla zatem, że najczęściej użytkownikami sieci są zwykli ludzie, którzy szukają bratniej duszy. Wśród nich mogą się oczywiście znaleźć osoby kompensujące problemy emocjonalne czy rozkład rodziny. Większości cybernautów nie da się jednak zaliczyć ani do zwariowanych fanatyków komputeryzacji, ani do ludzi pozbawionych talentów towarzyskich.

Być może przestrzeń cybernetyczna - pisze Rheingold - jest jednym z owych nieformalnych miejsc publicznych, w których ludzie mogą odbudowywać te aspekty życia społecznego, jakie zaginęły, gdy dawne sklepiki ustąpiły miejsca zlokalizowanym na przedmieściach centrom handlowym.

Sieć więc - w tym ujęciu - miałaby przywracać więzi o charakterze wspólnotowym, tak potrzebne do określenia własnej tożsamości, zdobycia poczucia wartości i bezpieczeństwa. Oznaczałoby to zarazem, że technologia komputerowa nie tyle tworzy negatywne zjawiska życia społecznego, ile raczej jest formą odpowiedzi na nie, próbą mniej lub bardziej skutecznego ich przezwyciężenia. W świecie opartym na bliskich i nieformalnych więziach depresja czy narkomania pojawiają się bowiem rzadko. Kiedyś dotykały one głównie ludzi utalentowanych, niepospolitych i, w konsekwencji, skazanych na samotność. Dzisiaj wszelkie formy uzależnień biją statystyczne rekordy, a depresję zalicza się do najbardziej rozpowszechnionych chorób.

Depresja występuje obecnie równie często jak nerwica na przełomie wieków. Zauważając ten fakt, socjolog Alain Ehrenberg wiąże go nie tyle z rozwojem technologii elektronicznych, ile ze zmianą powszechnie uznawanego systemu wartości. Nerwica - jak wskazywały prace Freuda i jego następców - była chorobą społeczeństwa kierującego się regułami i dyscypliną. Jednak w połowie wieku rygory uległy rozluźnieniu, do czego w niemałym stopniu przyczynił się właśnie rozwój psychoanalizy. Wraz z poszerzeniem zakresu osobistej wolności do głosu doszło wówczas przeświadczenie, że wszystko jest możliwe i że każdy jest kowalem swojego losu. Zasada ta zrodziła jednak lęk przed ujawnieniem własnej słabości. W ten sposób poczucie winy, towarzyszące człowiekowi u progu naszego stulecia, zwolna zaczęło ustępować obawie przed niemożliwością sprostania zadaniu, jakim jest bycie sobą, przed nienadążaniem za tempem przemian, przed okazaniem się słabszym, niezaradnym, zbyt biernym.

Tak oto społeczeństwo zakazów zaczęło się przeobrażać się w społeczeństwo przedsiębiorczości. Pytania: "Co wypada?" i "Jak mam się zachowywać?" powoli znikały z porządku dziennego, a wraz z nimi zamierały autorytety. Obecnie nikt nie ma już chyba złudzeń, że ktokolwiek uwolni go od ciężaru licznych, codziennych wyborów. Wraz z tymi przemianami rosła jednak liczba osób o zaburzeniach niewiele mających wspólnego z nerwicą. W gabinetach internistów i psychoanalityków coraz częściej zjawiali się więc pacjenci, którzy nie narzekali już na niepokój i poczucie winy. Skarżyli się natomiast na brak skuteczności własnych działań, na pozostawanie w tyle, na ubożenie i niszczenie życia wewnętrznego. Byli też skłonni do popadania we wszelkiego rodzaju nałogi. Do wciąż wydłużającej się listy uzależnień (m.in. tak z pozoru niewinnych, jak praca, jedzenie czy leki, bynajmniej nie psychotropowe) w latach dziewięćdziesiątych dołączyły komputery.

Tymczasem nadal rósł kult przedsiębiorczości i sukcesów, a wraz z nim potężniała jego mroczna strona - poczucie bezradności, zagubienia, nienadążania. Prawdziwa lub urojona niezdolność do osiągania celów w połączeniu z niemożliwymi do zrealizowania marzeniami o sukcesie (a więc dysonans między sobą wyobrażonym a sobą realnym) szybko prowadziły do utraty poczucia własnej tożsamości. W ślad za nim pojawiało się zahamowanie, działanie "na zwolnionych obrotach", brak planów na przyszłość i motywacji, niezdolność do komunikowania się z otoczeniem. Zawyżone oczekiwania wobec siebie i innych łatwo bowiem obezwładniały, powodowały nieustanne przygnębienie, zmęczenie... Stąd już tylko krok dzielił od szukania środków poprawiających nastrój i od szukania środowisk, w których panują inne systemy wartości.

Trudno zatem się dziwić tak obecnie rozpowszechnionym - nawet wśród młodzieży - nałogom, jak narkomania i alkoholizm. Mają one bowiem swoje źródła nie tylko w stosunkowo łatwym dostępie do używek, w patologiach rodzinnych czy w ciekawości i pożądaniu, jakie budzą rzeczy zakazane, lecz przede wszystkim w procesach globalnych.

W tej sytuacji nie może też zaskakiwać rosnąca atrakcyjność młodzieżowych subkultur i nowych ruchów religijnych. W końcu próbują one budować inne niż obowiązujące w społeczeństwie przemysłowym systemy aksjologiczne, dają też nadzieję na uchylenie się od kultu sukcesu lub na wyzwolenie ukrytych predyspozycji, które pozwolą sprostać nadludzkim wymaganiom. I zapewne należy też się zgodzić, że technologia komputerowa nie uzależnia, a jedynie (do pewnego stopnia) odbudowuje, zaprzepaszczone gdzieś w "wyścigu szczurów", więzi wspólnotowe.

Wszystko to jednak (łącznie z regulacjami prawnymi ograniczającymi działalność sekt, dostęp do narkotyków itp.) to tylko iluzyjne sposoby zażegnania prawdziwego przekleństwa, jakim okazuje się mroczna strona kultu sukcesu - brak wiary we własne siły i utrata sensu życia.

Anna Mikołejko
Uniwersytet Warszawski