Romantycznie i bez strachu o przyszłość

Dobrym sposobem poznania poglądów dorastającej młodzieży na temat otaczającej nas rzeczywistości, a szczególnie jej stosunku do wyznawanych wartości czy uznawanych autorytetów, są badania ankietowe.

Ankietę o takiej właśnie treści przeprowadziłem w styczniu 2001 w dwóch znanych z tradycji i osiągnięć dydaktycznych szkołach średnich: w Zespole Szkół Przemysłu Spożywczego w Katowicach i LO im. Stanisława Staszica w Sosnowcu. Ankieta była poprzedzona wstępnym sondażem na ograniczonej próbie uczniów. Wyniki sondażu okazały się na tyle ciekawe, że badania powtórzyłem na próbie 100 uczniów w jednolitych narodowościowo klasach koedukacyjnych.

Dało to jednocześnie przełożenie wyników na procenty i ułatwiło wyciągnięcie ogólniejszych wniosków. Ankietę przeprowadziłem w klasach drugich wśród 50 uczniów technikum i 50 uczniów liceum; ankietowani mieli średnio po 17 lat. Próba młodzieży biorąca udział w ankiecie była dobrana w ten sposób, by uwzględnić różnice środowiskowe i zainteresowań.

Pierwsza część ankiety dotyczyła systemu wartości, czyli tego, co się w życiu ceni i uważa za ważne, tj. dóbr witalnych zapewniających funkcje życiowe i duchowych, takich jak: wartości estetyczne, poznawcze, moralne. Pytanie z tym związane brzmiało: "Co jest dla ciebie najważniejsze? Ustal kolejność tego, co najbardziej cenisz".

Pomiaru dokonywano w skali porządkowej systemu wartości wymagającej rangowania. Uczniowie ustalali kolejność podanych im alfabetycznie najważniejszych dla nich wartości: od 1 (najwyższa ranga) do 10 (najniższa ranga). Punkty sumowano i nanoszono do tabeli.

Wyniki ankiety wskazują, że badana młodzież, wbrew obiegowym opiniom, na czele wartości stawia przede wszystkim miłość i rodzinę. Trzecie miejsce zajmuje troska o zdrowie (nie tylko wtedy, "gdy się popsuje"). W następnej kolejności znalazły się przyjaźń i prawda. Również wiedza jako wartość zajęła odpowiednio wysokie miejsce. Wszystko to świadczy pozytywnie o procesie kształtowania postaw i charakteru młodych ludzi,

Różnice poglądów wśród ankietowanych uczniów obydwu typów szkół wystąpiły dopiero przy ocenie takich pojęć, jak kariera i pieniądze. Młodzież z liceum nieco wyżej stawia zrobienie kariery zawodowej niż szybkie zdobycie pieniądze, a młodzież z technikum - odwrotnie. Wyższe aspiracje młodzieży licealnej można tłumaczyć chyba tym, że częściej podejmuje ona naukę na wyższych uczelniach niż młodzież z technikum.

Na ważne pytanie: "Czy cenisz sobie, że jesteś Polakiem (Polką)?" - 90 osób (na 100) odpowiedziało twierdząco (46 w technikum i 44 w liceum). Patriotyzm, jaki obserwujemy obecnie w społeczeństwie, ma bardziej charakter tożsamości narodowej. To ona m.in. powoduje to, że w oczach pojawiają się łzy, gdy nasz rodak stoi na najwyższym podium sportowym i rozlega się Mazurek Dąbrowskiego. Na charakter dzisiejszego patriotyzmu ma również wpływ inny fakt: najbardziej cenimy rzecz, którą kiedyś utraciliśmy. Tymczasem obawa o utratę wolności i niezależności narodowej jest dziś dla młodzieży już tylko czymś, co przeszło do historii.

Pewnym zaskoczeniem jest zdecydowane zdanie młodzieży na temat przyszłości kraju i kierunku jego rozwoju. Na pytanie "Czy jesteś za tym, by Polska stała się członkiem Unii Europejskiej?" - aż 79 respondentów (na 100) odpowiedziało "tak", w tym 42 uczniów liceum i 37 technikum. Wydaje się więc, że czas działa na korzyść zwolenników naszego akcesu do UE.

Na ostatnim najczęściej miejscu (obok patriotyzmu) w ankiecie stawiano taką wartość, jak solidarność z innymi. Myślę, że z tego faktu nie można wyciągać zbyt pochopnych wniosków porównawczych na niekorzyść badanych. Młodym ludziom przyszło bowiem żyć w społeczeństwie, w którym przemiany dokonują się często w sposób brutalny. Obserwuje się zjawiska potwierdzające rozpowszechnioną opinię, że w życiu wygrywa ten, kto silniejszy i kto działa bezkompromisowo. Nie może to nie wpływać na poglądy młodzieży.

Oznacza to, że współczesna szkoła zagadnieniom patriotyzmu i solidaryzmu społecznego powinna poświęcić więcej uwagi. Chodzi tutaj o takie działania na rzecz szkoły, środowiska i ludzi potrzebujących pomocy, które wyrabiałyby w młodzieży wrażliwość społeczną oraz kształtowały ciągły proces asymilacji ze społeczeństwem, szerzej - z narodem. Nie jest też chyba w pełni doceniona w tym zakresie rola wychowawcy klasy. Według W. Okonia, nawet najlepsze wyposażenie młodych ludzi w wiedzę i sprawność, jak też przygotowanie ich do wprowadzania pożądanych zmian w życiu społecznym nie gwarantuje jeszcze ich jakości jako ludzi. Jakość tę uzyskuje się przez kształtowanie wrażliwości.

W naszej ankiecie znalazło się też pytanie: "Kto jest dla ciebie największym autorytetem?". Było to pytanie otwarte i istniała możliwość wskazania kilku przykładów.

Zwróćmy uwagę, że autorytet według takich autorów, jak T. Błahut i G. Machaczek, nie stanowi prawa i nie ma mocy rozkazywania oraz nakazu posłuszeństwa. Autorytet to uznanie czyjejś kompetencji, liczenie się z czyjąś opinią i zaufanie do niego. W tym duchu najwięcej uczniów jako podstawowy autorytet wskazywało matkę (częściej w technikum), a w następnej kolejności ojca. Potwierdziło się zatem przekonanie, że rodzice to najważniejsze osoby w życiu każdego człowieka! Oni dla młodego człowieka są punktem odniesienia w wyrażaniu wszelkich sądów, ocen i zajmowaniu postaw. Rodzice są wzorem do naśladowania i identyfikacji dla swych dzieci.

Zaraz po rodzicach największym autorytetem dla badanej młodzieży jest papież. Potem następował znaczny spadek liczby typowań i dopiero na dalszych miejscach pojawiały się wskazania takich postaci z najbliższego otoczenia, jak: dziadkowie, nauczyciele, księża, koleżanki lub koledzy z grupy rówieśniczej. Choć też znalazły się uwagi - i to wśród uczniów obu typu szkół - w rodzaju: nie przyświeca mi żaden autorytet.

Zastanawiając się nad tym, dlaczego pojawiają się takie odpowiedzi, jak ostatnia, można by szukać wytłumaczenia w tym, że część młodzieży przeżywa ciężej proces transformacji psychicznej związanej z wkraczaniem w dorosłe życie i stąd obserwowany bunt wobec świata dorosłych. Ale to nie wyjaśnia wszystkiego. Wydaje się, że tylko przez otwarte rozmowy z młodzieżą na ważne dla niej tematy można dotrzeć do istotnych przyczyn powstawania postaw negacji.

Ogólnie należy stwierdzić, że wyniki ankiety nastrajają optymistycznie. Nie potwierdza się, przynajmniej na podstawie tych badań, rozpowszechniona opinia, że najważniejszą wartością dla młodzieży jest sukces związany z bogaceniem się i dążność za wszelką cenę do zdobycia wysokiej pozycji zawodowej. Okazuje się, że na pewne sprawy młodzież patrzy bardziej romantycznie, inne znów ocenia rzeczowo i - co ważne - nie boi się przyszłości. Młode pokolenie ma na ogół dobry kontakt z rodzicami, przyjazny stosunek do szkoły i cechuje je dążność do wiedzy. Oczywiście od tych reguł istnieją odstępstwa, ale nie wpływają one decydująco na ogólne oceny.

Ryszard Bryła
Zespół Szkół Przemysłu Spożywczego
w Katowicach