Praca z uczniem słabym

Niepowodzenia szkolne od dawna stanowią przedmiot zainteresowań psychologów i pedagogów; przez specjalistów są określane jako rozbieżności między wymaganiami dydaktycznymi i wychowawczymi a oczekiwanymi rezultatami.

Niepowodzenia uczniów są związane przede wszystkim z ich cechami osobowości i rodzajem stosunków ze środowiskiem. Takich uczniów charakteryzuje nieumiejętność kierowania własnymi procesami psychicznymi, takimi jak uwaga i pamięć; z trudem zapamiętują daty i reguły, nie wykazują głębszych zainteresowań problemami i przedmiotami, a ich słaba aktywność myślowa staje się przyczyną postawy bierności i rezygnacji. Jednocześnie obawa przed publiczną oceną, krytyką lub ośmieszeniem wywołuje u nich lęki i nerwice, tworząc krąg zależności przyczynowo-skutkowych.

Nie bez wpływu na powstawanie niepowodzeń dzieci w szkole są złe warunki materialne, niekorzystne stosunki rodzinne i wadliwe metody wychowawcze rodziców. W rezultacie trudności słabego ucznia narastają do tego stopnia, że nie jest on w stanie ich przezwyciężyć bez fachowej pomocy z zewnątrz. Na pogłębianie tych niekorzystnych objawów niestety mają wpływ też nauczyciele: ich sztywny system nauczania oraz niedoskonałość warsztatu pracy dydaktycznej.

Program pomocy słabym uczniom należy rozpocząć od rozpoznania sytuacji w klasie, ponieważ wśród uczniów wykazujących zaległości w opanowaniu materiału programowego są zarówno ci, którzy sami mogą z nich się wydobyć, jak i ci, dla których nasza pomoc jest niezbędna.

W tej sytuacji koniecznością staje się prowadzenie dzienników obserwacji pedagogicznych i stosowanie testów psychologicznych. Dziennik obserwacji umożliwia bowiem pełniejsze poznanie młodzieży, jej zachowania w różnych warunkach i sytuacjach. Aby lepiej poznać uczniów i ułatwić im start w nowej szkole, dla uczniów klas pierwszych powinno się organizować obozy integracyjne. Podczas obozu nauczyciel obserwuje wychowanków w różnych sytuacjach i rozmawia z nimi, zyskuje informacje o ich zainteresowaniach, indywidualnym tempie pracy, stanie zdrowia, cechach charakteru, warunkach rodzinnych.

Wszelkie spostrzeżenia i uwagi należy zapisywać. Systematycznie prowadzony dziennik obserwacji ułatwia poznanie ucznia i jest jednym z najważniejszych warunków skutecznej walki z opóźnieniem w nauce, drugorocznością i odsiewem. Poza dziennikiem obserwacji nauczyciel powinien stosować w pracy ze słabym uczniem różne formy terapii pedagogicznej. Przedstawię niektóre z nich.

Stwarzając w klasie sytuację problemową, należy zadbać o to, aby zawierała ona w sobie ładunek emocjonalny, by zachęcała do działania i myślenia. Problemowi można nadać formę zadania lub pytania. Jest wskazane, aby nad jego rozwiązaniem młodzież pracowała w 3-5-osobowych grupach, ponieważ uczeń pracujący w zespole (także uczeń słaby) zajmuje wobec zdobywanej wiedzy nie pozycję biernego przyjmowania, lecz postawę aktywnego poszukiwania. To poszukiwanie nie dokonuje się w całkowitej izolacji, lecz we współpracy grupowej, która umożliwia wzajemną krytykę i kontrolę. Należy zadbać o to, aby w każdym zespole (dobranym spontanicznie lub wskutek sugestii nauczyciela) byli uczniowie o różnych możliwościach intelektualnych. Referowanie wyników pracy zespołu można polecić najsłabszemu w grupie uczniowi, którego wypowiedź, w razie potrzeby, mogą uzupełnić inni.

Podstawową metodą pracy grupowej jest dyskusja nad wspólnie rozwiązywanymi problemami. W toku tej dyskusji uczniowie zdolniejsi pomagają w pracy kolegom słabszym. Tak prowadzona lekcja powinna być zakończona ogólną dyskusją lub pogadanką syntetyzującą. Problemowe nauczanie może i powinno być związane ze stosowaniem i spożytkowaniem w procesie nauczania wszelkich środków i pomocy naukowych, poczynając od obserwacji zjawisk zachodzących w środowisku szkoły przez doświadczenia i eksperymenty prowadzone podczas zajęć lekcyjnych, jak i poza nimi, a także z wykorzystaniem podręcznika, dodatkowej lektury, filmów, programów telewizyjnych i materiałów internetowych.

Na podstawie własnych doświadczeń mogę powiedzieć, że praca zespołów z udziałem słabych uczniów ma często decydujący wpływ na zmianę ich postawy: zaczynają się interesować lekcją i częściej osiągają pozytywne oceny. Uczniowie słabi z początku przeważnie przysłuchują się wypowiedziom swoich kolegów i najczęściej powtarzają ich wnioski, po czym stopniowo próbują własnych sił i dzięki udanemu udziałowi w pracach i osiągnięciach zespołu nabierają wiary we własne możliwości i uzupełniają brakujące wiadomości. Praca ucznia w zespole wdraża go do logicznego myślenia i poprawnego formułowania myśli, a to między innymi decyduje o jego powodzeniu i rozwoju w klasie.

Inną, równie skuteczną formą terapii pedagogicznej jest zróżnicowane podejście do uczniów w toku nauczania. Zasadę indywidualizacji nauczania można realizować przez:

• prowadzenie lekcji na kilku poziomach nauczania; uczniów dzieli się na grupy, które otrzymują zadania o różnym stopniu trudności,
• metody podpowiedzi, które polegają na konkretyzacji zadania i jednoczesnym rozwiązaniu analogicznego zadania; na bezpośrednim wskazaniu sposobu rozwiązania lub rozwiązanie dzięki naprowadzającym pytaniom itp.,
• zróżnicowane zadawanie prac domowych,
• indywidualne zalecenia wyrównawcze, które każdorazowo są dostosowane do rodzaju ujawnionych braków, albo też przez powtarzanie z uczniami słabo opanowanych partii materiału.

Dostosowując zadania zróżnicowane pod względem stopnia trudności do możliwości słabego ucznia, dajemy mu szansę przeżycia sukcesu, a każdy sukces jest czynnikiem konstruktywnym, rozwijającym ambicje i aspiracje. Warto też zwrócić uwagę na takie formy pracy, jak: wycieczki, przygotowanie wystaw, inscenizacji, udział w zabawach dydaktycznych. Ze względu na tworzenie w umysłowości ucznia schematów plastycznych i poznawczych są one szczególnie zalecane w pracy ze słabym uczniem.

Na poprawę sytuacji słabego ucznia wpływają też kontakty z jego domem. Z rozmów z rodzicami wynika, że na ogół przeceniają oni możliwości intelektualne swoich dzieci i oczekują od nich lepszych wyników w nauce. Dziecko, nie mogąc nadążyć, traci wiarę w swoje możliwości. Rodzicom trzeba uświadomić rzeczywistą sytuację dziecka i jego ograniczone możliwości w szkole.

Wiele może wnieść do naszej pracy terapeutycznej z dzieckiem wywiad środowiskowy. Pozwala on na zebranie dokładnych informacji na temat warunków życia dziecka, jego stosunku do rodziców, rodzeństwa i kolegów; wywiad środowiskowy umożliwia niejednokrotnie zastosowanie odpowiedniego rodzaju pomocy, kiedy np. odkryjemy, że dziecko przebywa w fatalnych warunkach domowych. Można wówczas wystąpić np. o dofinansowanie biletów, zwolnienie z opłat czy o zapomogę, bezpłatne obiady w stołówce szkolnej itp.

W zasadniczej szkole zawodowej, w której pracuję, większość uczniów pochodzi z rodzin chłopskich lub robotniczych; tylko znikomy procent z nich może liczyć na skuteczną pomoc rodziców w odrabianiu lekcji. W tych okolicznościach jest konieczne organizowanie zajęć pozalekcyjnych dla tych, którzy wykazują opóźnienia w opanowaniu materiału programowego oraz tych, którym warunki domowe nie pozwalają odrobić zadań domowych. Zajęcia w grupach wyrównawczych powinny być prowadzone po lekcjach przez tych samych nauczycieli, którzy prowadzą lekcje.

Zdaję sobie sprawę, że omówione formy pracy ze słabym uczniem nie wyczerpują wszystkich możliwych rodzajów terapii pedagogicznej. W tym artykule chciałam jedynie zwrócić nauczycielom i rodzicom uwagę na istniejący problem.

Marta Niemiec
Zespół Szkół Mechanicznych
w Sanoku