Poznawanie ucznia

Problematyka ta jest ujęta w zarządzeniu nr 15. MEN z 25 maja 1993 r. w sprawie zasad udzielania uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Jest tam mowa m.in. o rozpoznawaniu indywidualnych potrzeb uczniów oraz analizowaniu przyczyn niepowodzeń szkolnych, jak też o sposobach podejmowania opieki i pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Do tego rozpoznania, podkreśla się w dokumencie, powinno być pierwszym zadaniem wychowawcy i pedagoga szkolnego wobec ucznia. Wymóg ten wynika również z zadań, które są zawarte w założeniach reformy szkolnictwa.

Jest wiele metod poznawania ucznia, są to m.in.: obserwacja, ankieta, wywiad, dyskusja, metody socjometryczne i autoekspresyjne, analiza wypowiedzi pisemnych i ustnych ucznia itp. Pedagogom szkolnym czy też wychowawcom klas stawia się zadanie skonstruowania narzędzi badawczych, które umożliwią zbieranie informacji o uczniu lub o zespole uczniowskim.

Najprostszymi metodami poznania ucznia są ankiety i kwestionariusze, które pozwalają na zbieranie informacji na interesujący nas temat. Są to: "Ankieta na temat sytuacji opiekuńczo-wychowawczej w klasie" oraz ,,Kwestionariusz-ankieta dla uczniów klas pierwszych", które są rozdawane na początku roku szkolnego wszystkim wychowawcom klasowym. Po ich wypełnieniu pedagog szkolny zbiera je i analizuje. Materiały te są jedną z metod pracy pedagoga szkolnego z wychowawcą, uczniem i rodzicami.

Ankiety i kwestionariusze są ważnymi sposobami badań pedagogicznych. Ich wartość polega przede wszystkim na tym, że pozwalają niekiedy wniknąć w nader osobiste sprawy ucznia. Jako metody poznawcze są szeroko stosowane nie tylko w pedagogice, ale także w psychologii, socjologii i medycynie. Ankiety na ogół są anonimowe, co pozytywnie wpływa na szczerość wypowiedzi badanego.

Z myślą o poznaniu sytuacji uczniów opracowałem ankietę składającą się z 12 pytań oraz kwestionariusz z 23 pytaniami adresowanymi do wychowawcy klasowego i bezpośrednio do ucznia. Oba dokumenty pozwalają na dokładne poznanie ucznia, a także specyfiki i potrzeb danej klasy. Dzięki zawartym w nich informacjom, jak sądzę, można łatwiej rozwiązać problemy opiekuńczo-wychowawcze. Wychowawca może skutecznie kontaktować się z rodzicami uczniów, poznać zainteresowania ucznia, np. co chciałby robić w czasie wolnym, jego warunki życia i nauki. Wydobywają one na światło dzienne kwestię ewentualnej pomocy finansowo-materialnej i pomocy psychologiczno-pedagogicznej bądź też możliwości większej opieki indywidualnej nad uczniami ze strony wychowawcy i pedagoga szkolnego.

Jak to wygląda w praktyce? Po przeprowadzeniu ankiety przez wychowawcę i podsumowaniu jej wyników w pierwszej kolejności należy zainteresować się uczniami, którzy są sierotami, półsierotami, czy też pochodzą z rodzin patologicznych lub wielodzietnych. W naszej szkole np. jest 13 uczniów, którzy są sierotami całkowitymi, 59 uczniów pochodzi z rodzin niepełnych, a  17 uczniów wywodzi się z rodzin alkoholicznych bądź też niewydolnych wychowawczo.

Poważnym problemem są uczniowie, których rodzice znajdują się w bardzo trudnej sytuacji materialnej, na ogół nie pracują i nie mają świadczeń socjalno-bytowych. W przypadku tych uczniów czyni się starania, aby MiGOPS wspomagały ich kształcenie, opłacając koszty wyżywienia w internacie, obiady, bilety miesięczne, odzież, czesne w internacie lub zasiłki na cele edukacyjne. Są z tym coraz większe problemy, gdyż ośrodkom pomocy społecznej brakuje funduszy. Dużą rolę odgrywa rada rodziców, Zarząd Rejonowy PCK, dyrekcja szkoły, które udzielają wsparcia finansowego tym uczniom. Warto przy okazji wspomnieć, że szkolne koło PCK organizuje zbiórki odzieży, żywności, kwesty uliczne, czy też loterie fantowe na rzecz najbiedniejszych uczniów. Jedną z form wsparcia finansowego uczniów są zbiórki makulatury i surowców wtórnych. Pieniądze z ich sprzedaży przeznacza się na ich dofinansowanie.

Uczniów mających zaburzenia emocjonalne, trudności w nauce, sprawiających kłopoty dydaktyczne kieruje się do poradni psychologiczno-pedagogicznej bądź też są oni otoczeni indywidualną opieką psychologiczno-pedagogiczną pedagoga szkolnego i wychowawców. Ważnym elementem w systemie wychowawczym jest rodzina, która odgrywa doniosłą rolę w rozwoju młodego człowieka. Jest najbardziej wartościowym środowiskiem wychowawczym, gdyż jej skuteczność wynika z więzi emocjonalnych jej członków. Współpraca domu i szkoły decyduje o przebiegu i rezultacie procesu wychowawczego.

Brak naturalnego środowiska wychowawczego w wielu wypadkach jest przyczyną negatywnych zjawisk patologicznych: narkomanii, alkoholizmu, nikotynizmu, przestępczości. Mamy do czynienia z problem demoralizacji, niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży, czy nawet wykolejenia społecznego. Wkraczamy tu w obszar profilaktyki oświatowo-wychowawczej zgodnie z hasłem: lepiej zapobiegać niż leczyć. Realizując te zadania, szkoła współdziała z policją, prokuraturą, sądem, stacją sanitarno-epidemiologiczną, specjalistycznymi poradniami bądź też wdraża na swoim terenie programy profilaktyczno-wychowawcze mające na celu przeciwdziałanie tym zjawiskom. Takimi programami u nas są: ,,Stop dla alkoholu", ,,Nie nikotynizmowi", ,,Program siedmiu kroków", "Palenie tytoniu, zdrowie albo życie - wybór należy do ciebie", ,,Szkoła wolna od narkotyków", ,,Koszykówka przeciw narkotykom".

Literatura psychologiczna omawiająca problem poznania ucznia mówi, że należy poznać jego charakterystykę, która może dotyczyć różnorodnych cech osobowości i form zachowania. Dopiero na tej podstawie kształtuje się niezwykle istotna w pracy pedagogicznej zdolność przewidywania zachowań w określonych sytuacjach. Psychologowie, stosując metodę ankiet i kwestionariuszy, często badają wśród uczniów takie kwestie, jak: zainteresowania, postawy, temperament, poglądy, plany życiowe, życzenia, i skłonności zawodowe. Sformułowane pytania mają charakter skategoryzowany, a odpowiedzi - określone wartości punktowe, które można ująć liczbowo.

Zastosowanie ankiet i kwestionariuszy w badaniu psychologicznym umożliwia charakterystykę jakościową i ilościową, w której używa się pojęć statystycznych. Dla przypomnienia, takie jak: krzywa Gaussa, przeciętna, średnia arytmetyczna, medialna oraz modalna, odchylenie standardowe, korelacja, błąd i wynik standardowy czy skala centylowa.

Prof. Wincenty Okoń uważa, że poznanie ucznia przez nauczyciela jest nieodłączną cechą procesu dydaktyczno-wychowawczego, wymaga uwagi i koncentracji oraz niezbędnych umiejętności prowadzenia obserwacji zachowania się dziecka w czasie zajęć i w czasie wolnym. Wymaga umiejętności wnikliwego rozpatrywania indywidualnych przypadków zachowania się, które w gruncie rzeczy mają sens wychowawczy.

Gromadzenie informacji o uczniu w celu lepszego poznania go jest istotnym elementem pracy pedagoga szkolnego czy też wychowawcy. Ważne jest rozumienie skali problemu i pomoc, na ile jest to możliwe, a także rozumienie określonych prawidłowości i zachodzących zjawisk. Niektóre nasze działania powinny być poddane chłodnej i głębokiej analizie. Powinniśmy podjąć kroki zmierzające do zwiększenia oddziaływania wychowawczego.

W poznaniu ucznia jest ważne respektowanie zasad wynikających z kultury, dyskrecji i taktu pedagogicznego. Nie możemy podejmować decyzji bez namysłu. Nie wolno rozpowszechniać posiadanych negatywnych danych. Wymaga tego dobro ucznia i podmiotowe traktowanie go jako partnera w rozwiązywaniu problemów opiekuńczo-wychowawczych. Jest ważne zrozumienie przyczyny zaistniałego stanu rzeczy. Poznanie ucznia jest ważnym elementem systemu wychowawczego szkoły, odgrywa ono istotną rolę w sytuacjach "być albo nie być" dla ucznia. Lepiej pamiętać o niektórych problemach przez całe lata, a niektóre zapomnieć, gdy wymaga tego dobro ucznia. Sądzę, że warto się nad tym zastanowić.

Walerian Więch
Krościenko