Miejsce słabego ucznia w klasie

Niepowodzenia szkolne są problemem tak starym, jak stara jest szkoła. Dotykają wielu uczniów, są wyzwaniem dla nauczycieli, którzy starają się im przeciwdziałać.

Zagadnienie niepowodzeń szkolnych znalazło odzwierciedlenie w wielu opracowaniach naukowych. Autorzy tych opracowań próbowali pokazać przyczyny niepowodzeń i ich skutki, ale także znaleźć środki zaradcze. Słownik pedagogiczny definiuje niepowodzenia szkolne jako proces ujawniania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań.

W procesie tym badacze polscy, zwłaszcza Jan Konopnicki, wyróżniają kilka faz. Pierwsze dwie fazy to okres niepowodzenia ukrytego; pojawiają się wówczas pierwsze braki w opanowaniu materiału, stopniowo stają się one coraz większe, jednocześnie występują pierwsze oznaki niezadowolenia ze szkoły i negatywnego do niej stosunku. W fazie trzeciej szkoła zauważa już braki i pojawiają się oceny niedostateczne. Niepowodzenie szkolne staje się jawne. Fazą czwartą jest drugoroczność lub w skrajnym przypadku odsiew szkolny, a więc zjawisko całkowitego przerwania nauki przed ukończeniem szkoły.

Jeśli ocena niedostateczna nie odnosi się do całorocznej pracy ucznia, lecz jest rezultatem nieopanowania części materiału, mówimy o tzw. jawnym opóźnieniu przejściowym. Wczesne wykrycie tego rodzaju opóźnienia przez szkołę daje możliwość podjęcia środków zaradczych i likwidacji braków w wiadomościach i umiejętnościach. Gdy ocena niedostateczna odnosi się do wyników całorocznej pracy ucznia, dotyka go zjawisko drugoroczności. Drugoroczność wywiera jednak ujemny wpływ na większość uczniów, zniechęca ich do pracy, wpływa niekorzystnie na stosunek do otoczenia, wywołuje kompleksy i zaburzenia w zachowaniu.

Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie i złożone. Należą do nich: niechętny stosunek do nauki, nieodpowiednie zachowanie się w szkole, lenistwo itp., czyli czynniki względnie zależne od ucznia. Drugą grupę stanowią czynniki od uczniów względnie niezależne, np. sytuacja rodzinna, choroba, różnorakie niedostatki w pracy wychowawczej szkoły.

Powagę problemu niepowodzeń szkolnych podkreślają wszyscy autorzy zajmujący się ich analizą Jeżeli chodzi zaś o przyczyny, zdania są podzielone. Jedni badacze upatrują istotną przyczynę niepowodzeń w złych warunkach społeczno-ekonomicznych. Inni szukają przyczyny w brakach biopsychicznych, a jeszcze inni przyczyny niepowodzeń dostrzegają w pracy szkoły. Tak więc mamy do czynienia z trzema grupami niepowodzeń: czynnikami społeczno-ekonomicznymi, biopsychicznymi, dydaktycznymi.

Czynniki społeczno-ekonomiczne to całokształt względnie trwałych warunków materialnych, społecznych i kulturalnych, które powodują niekorzystną sytuację życiową dzieci i młodzieży zarówno w środowisku rodzinnym, jak i pozaszkolnym. Cytowany autor wyjaśnia, że warunki materialne kształtują dochody rodziny, mieszkanie, zaopatrzenie dzieci w przedmioty do nauki i zabawy, sposób odżywiania. Sytuację społeczną dzieci i młodzieży wyznaczają takie czynniki, jak: wykształcenie, zawód rodziców, pozycja w środowisku rodzinnym, sytuacja ucznia w środowisku szkolnym i pozaszkolnym.

Kulturalne warunki życia uczniów zależą od poziomu potrzeb kulturalnych rodziców irówieśników oraz możliwości ich zaspokajania, poziomu życia umysłowego rodziny, kultury ogólnej, dostępu do środków służących upowszechnianiu kultury itp.

Problemem stosunkowo nowym w polskiej rzeczywistości jest bezrobocie. Zaczęto zastanawiać się nad tym, czy i jak bezrobocie wpływa na osiągnięcia uczniów. Pisze o tym Mirosław Szymański w artykule "Bezrobocie rodziców a osiągnięcia szkolne ich dzieci". Autor pisze, iż wyniki badań przeprowadzonych w różnych środowiskach i szkołach wykazały, że osiągnięcia szkolne uczniów, których jedno z rodziców lub oboje są bezrobotni, są wyraźnie niższe od wyników uzyskiwanych przez pozostałych uczniów. Ważne jest uwzględnienie tego, jak długi jest okres bezrobocia i jakie są perspektywy uzyskania pracy. Niemałe znaczenie ma także rozpoznanie, czy zdaniem rodziców i uczniów wykształcenie może zapewnić sukces na rynku pracy, czy też nie.

Drugą grupę przyczyn stanowią czynniki biopsychiczne. Mówiąc o bio-psychicznych przyczynach niepowodzeń szkolnych, mamy na myśli zarówno zadatki wrodzone, jak i warunki sprzyjające prawidłowemu rozwojowi tych zadatków lub hamującymi go. Analizy zjawiska trudności w nauce z punktu widzenia psychologii dokonała Halina Spionek. Zasadniczy akcent autorka położyła na cząstkowe i fragmentaryczne opóźnienia rozwojowe, które nazwała mikrodefektami.

Zaliczyła do nich:

• opóźnienia i zakłócenia rozwoju spostrzeżeń wzrokowych,
• opóźnienia i zakłócenia rozwoju ruchowego,
• zaburzenia procesu lateralizacji,
• opóźnienia i zakłócenia rozwoju percepcji słuchowej.

Niekorzystny wpływ na wyniki w nauce szkolnej dzieci i młodzieży wywierają również zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego. Jedną z najważniejszych form zaburzenia procesów nerwowych u dzieci jest niestałość emocjonalna, a więc stan, gdy człowiek reaguje nieproporcjonalnie silnie do podniety oraz wykazuje nieopanowanie emocjonalne, brak cierpliwości oraz niezdolność skupienia uwagi. Niestałość emocjonalna może mieć podłoże dziedziczne, środowiskowe, ale może też być następstwem błędów wychowawczych. Zarówno niestałość emocjonalna, jak i inne formy zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego u dzieci (apatia, nerwice) to nie tylko przyczyny, ale także skutki niepowodzeń szkolnych.

Wielu pedagogów i psychologów współczesnych nie godzi się z przecenianiem wpływu czynników społeczno-ekonomicznych i biopsychicznych na powodzenia i niepowodzenia uczniów w nauce. Za czynnik decydujący o losach szkolnych uczniów uważają oni pracę dydaktyczno-wychowawczą nauczyciela. Jan Konopnicki dzieli przyczyny szkolne na organizacyjne i dydaktyczne. Przyczyny organizacyjne to niedostatki systemu szkolnego, programów i podręczników, lekceważenie różnic indywidualnych między uczniami. Przyczyny dydaktyczne wynikają z niewłaściwej organizacji i metod pracy nauczycieli, nieznajomości uczniów i braku opieki nad uczniami słabymi.

Wszechstronną analizę dydaktycznych przyczyn niepowodzeń szkolnych zawarł w swej pracy Niepowodzenia dydaktyczne Czesław Kupisiewicz. Uznając duże znaczenie czynników dydaktycznych oraz ich oczywisty wpływ na postępy uczniów w nauce, autor zwrócił uwagę na ich niezwykłą złożoność. Do zespołu czynników dydaktycznych należą: treść, metody i środki nauczania, system zasad dydaktycznych respektowany przez nauczyciela, różne sposoby aktywizowania uczniów na lekcji, poziom zawodowych kwalifikacji nauczyciela, jego pozycja społeczna itp. Nieprzystosowanie treści nauczania do potrzeb życia i zainteresowań uczniów jest już od wielu lat jedną z najważniejszych przyczyn ich niepowodzeń w nauce szkolnej.

Wielu autorów upatruje główne źródło zła w niedoskonałości pracy dydaktycznej nauczyciela. Werbalizm, podawanie uczniom gotowej wiedzy do zapamiętania, stereotypowość stosowanych metod dydaktycznych, brak systematycznej kontroli pracy ucznia itd. - stanowią zdaniem licznej grupy badaczy podstawowe przyczyny dydaktyczne niepowodzeń szkolnych. Zbyt duża liczba uczniów w klasie, utrudniając nauczycielowi normalny przebieg kontroli i oceny, nie sprzyja uzyskiwaniu dobrych efektów dydaktycznych. Wyraźny wpływ na jakość pracy szkoły, a więc i na rozmiary niepowodzeń szkolnych mają ponadto takie czynniki, jak: częste zmiany nauczycieli pracujących w danej klasie, dwuzmianowość pracy szkół, wadliwie ułożone plany lekcji, wskutek czego w pewne dni tygodnia uczniowie są przeciążeni pracą, a w inne niedociążeni, oraz absencja nauczycieli i nie zawsze wystarczające wyposażenie szkół w sprzęt i pomoce naukowe.

Tak więc przyczyny dydaktyczne można rozpatrywać zarówno od strony czynników względnie niezależnych od nauczyciela (przeciążone programy nauczania, złe podręczniki, brak pomocy naukowych), jak i z punktu widzenia stosowanych przez niego zasad, metod i form organizacyjnych nauczania, czyli czynników zależnych od niego. Analiza zwłaszcza grupy przyczyn związanych z działalnością dydaktyczną szkoły jest podstawą do zaproponowania skutecznych metod i środków walki zarówno z przejściowymi opóźnieniami uczniów w nauce, jak i z drugorocznością oraz odsiewem.

Czynności zmierzające do zapobiegania powstawaniu luk i zaległości w opanowywanym przez uczniów materiale nauczania nazywamy czynnościami profilaktycznymi. Natomiast czynności, których zadaniem jest likwidowanie zaległości w nauce, nazywamy czynnościami terapeutycznymi. Czynności profilaktyczne mają więc nie dopuszczać do błędów metodycznych nauczyciela mogących się stać przyczyną niepowodzeń. Celem zabiegów terapeutycznych jest zapewnienie odpowiedniej opieki tej grupie uczniów opóźnionych, która nie może bez pomocy nauczyciela przezwyciężyć trudności w nauce.

Z badań przeprowadzonych przez wielu badaczy wynika, że niektóre sposoby pracy uczniów na lekcji są szczególnie korzystne z punktu widzenia uzyskiwanych w szkole wyników nauczania. Sposoby te okazują się bardzo przydatne dla profilaktyki pedagogicznej. Czesław Kupisiewicz wskazuje tu nauczanie problemowe. Uważa, że praca uczniów w kilkuosobowych zespołach nad określonymi problemami o charakterze praktycznym lub teoretycznym powoduje wzrost zainteresowania nauką, wdraża do wspólnego przezwyciężania trudności, stwarza okazję do wymiany poglądów, wyrabia samodzielność myślenia, uczy racjonalnych metod planowania i organizacji pracy.

Oprócz uczenia się problemowego w grupach poważny wpływ na wyniki nauczania wywierają inne czynniki. Są to: kontrola prac domowych, racjonalna organizacja lekcji powtórzeniowych, koordynacja pracy nauczycieli uczących w danej klasie, współpraca szkoły z rodzicami. Systematyczne posługiwanie się przez nauczycieli całokształtem wymienionych zabiegów pedagogicznych prowadzi do korzystnych rezultatów pracy dydaktycznej, stanowiąc skuteczny środek walki z niepowodzeniami uczniów w nauce szkolnej. Zdaniem Haliny Spionek za naczelną zasadę przeciwdziałania powstawaniu trudności i niepowodzeń należy uznać konieczność otoczenia uczniów z trudnościami w nauce nie tylko najserdeczniejszą troską, lecz także najlepszą fachową opieką.

Szkoła jest drugim obok rodziny środowiskiem, które wywiera największy wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. W niej budzą się zainteresowania ucznia, a często plany na całe życie. Ona ma wpływ na jego światopogląd, stosunek do ludzi, postawę społeczną i moralną. Szkoła jest dla ucznia miejscem nauki, zabawy, kontaktów z nauczycielami i rówieśnikami. Jedni czują się w niej lepiej, inni gorzej, jedni chodzą do szkoły z chęcią, dla innych jest ona złem koniecznym. Dlaczego tak się dzieje? Odpowiedź na to pytanie wiąże się ze szkolnym funkcjonowaniem każdego ucznia. Funkcjonowanie obejmuje pewien całokształt działań, zachowań, kontaktów danej jednostki.

Sytuacja ucznia z trudnościami dydaktycznymi jest bardziej skomplikowana niż ucznia, który nie ma kłopotów w nauce. Taki uczeń jest narażony na duży stres wywołany jego porażkami intelektualnymi. Dzięki powodzeniu w nauce uczeń może uzyskać akceptację środowiska, mieć dobre samopoczucie. Niepowodzenia to wyraźna przykrość dla dziecka. Jeśli dziecko doznaje ich często, wpływają one ujemnie na jego ogólny rozwój psychiczny, na kształtowanie się wiary we własne siły, zniechęcają do podejmowania wysiłków, są źródłem wielu negatywnych postaw.

Rozpoczynając naukę w szkole, dziecko wkracza w skomplikowane środowisko społeczne. Nawiązuje kontakt z nauczycielami, staje się członkiem klasy-zespołu rówieśniczego. Jeśli zachowuje się źle, jest przez nauczyciela ganione, dzieje się to przy klasie. Jeśli jest chwalone, słyszą to też wszyscy. Stosunek klasy do każdego ucznia nie jest sprawą obojętną Gdy dziecko jest zżyte z klasą, jeśli dobrze się w niej czuje, chętnie chodzi do szkoły, chętnie także się uczy. Gdy ma konflikty z kolegami, wpływa to ujemnie na jego przeżycia szkolne, a przeważnie także na jego stosunek do nauki.

Szkolne uczenie się wiąże się ściśle z całym szeregiem uczuć przyjemnych i przykrych, pozytywnych i negatywnych. Jeśli dziecku uda się np. rozwiązać zadanie przy tablicy, cieszy się ono nie tylko z osiągnięcia intelektualnego, lecz także z tego, że nauczyciel i cała klasa byli świadkami jego sukcesu. W takim wypadku uczeń kształtuje pozytywny obraz samego siebie, dobrze się czuje w szkole. Inaczej może dziać się z uczniem, który często ponosi porażki dydaktyczne. Widzi je nauczyciel, a także koledzy, a przecież nikt nie lubi przegrywać i nie może to wywoływać przyjemnych reakcji.

Dziecko jest niezwykle czułe na opinię kolegów i koleżanek, zależy mu na dobrej pozycji wśród nich. Niepowodzenia dydaktyczne mogą tę dobrą pozycję zburzyć. Uczniowie źle się uczący sprawiają wiele trudności wychowawczych swoim zachowaniem. Najczęściej nie wykazują zainteresowania nauką, niechętnie uczęszczają do szkoły, zdarza się, że wagarują Mają konflikty z nauczycielami i kolegami, są rozdrażnieni.

Niepowodzenia szkolne są przyczyną bardzo istotnych niekorzystnych zmian w sytuacji życiowej dziecka zarówno w szkole, jak i w domu. Dziecko, które ma duże trudności w nauce, spotyka się stale z negatywną oceną swojej pracy. Jego wiadomości i umiejętności są przez nauczycieli i rodziców poddawane krytyce. W związku z tym musi zostać zagrożone poczucie jego własnej wartości i pozostać niezaspokojona potrzeba społecznej akceptacji. Liczne badania dowodzą, że wyniki w nauce w dużej mierze wpływają na popularność dziecka wśród kolegów. Koledzy zazwyczaj pogardliwie odnoszą się do złych uczniów, często izolują się od nich społecznie.

Dzieci przejawiające niepowodzenia dydaktyczne są w szkole często napięte, a jednocześnie bierne; nie zabierają głosu, nie nawiązują kontaktu z kolegami w obawie, że się ośmieszą Na lekcjach lęk i związane z nim napięcie dezorganizuje ich procesy poznawcze. Nie mogą się skupić, pocą się, czerwienieją, zacinają U niektórych uczniów pod wpływem trudności szkolnych powstaje ostra nerwica lękowa.

Dla tych dzieci, które nie mogą zaimponować kolegom swoimi wiadomościami i umiejętnościami, formą czynności kompensacyjnych może być wzmożona aktywność społeczna i sportowa. Sukcesy w tych dziedzinach zmniejszają nieco konsekwencje słabych wyników w nauce. Nie są to jednak fakty częste. W tej sytuacji obrona zagrożonego poczucia własnej wartości dokonuje się na drodze nieprawidłowej i przybiera formę wykroczeń budzących poklask u niektórych kolegów, błaznowania na lekcjach itp. Często u podłoża aroganckiego zachowania leży ten właśnie mechanizm: udowodnienie sobie i innym, że jest się odważnym, zwrócenie na siebie uwagi otoczenia. Na podkreślenie zasługuje fakt, że kary nie likwidują tego typu wykroczeń. Wręcz przeciwnie, działają często jako wzmocnienie dodatnie. Uczeń osiągnął cel, zyskał podziw rówieśników, zwrócił na siebie uwagę.

Każdy człowiek chciałby jak najlepiej funkcjonować w środowisku, w którym spędza wiele czasu. Dotyczy to także uczniów. Uczniowie z trudnościami w nauce powinni również mieć swoje miejsce w klasie i szkole. Mimo porażek w nauce powinni czuć się tak, jak pozostali uczniowie. To właśnie zadaniem szkoły, nauczyciela wychowawcy jest stworzenie takiej atmosfery, która pozwoliłaby uczniom z niepowodzeniami dydaktycznymi czuć się w pełni wartościowymi członkami społeczności klasowej i szkolnej. Kłopoty w nauce nie mogą eliminować ucznia z pełnienia funkcji społecznych, bycia dobrym kolegą, życzliwym chłopcem i dziewczyną.

Henryk Miciura
Jedwabne