Kreowane w mediach modele rodziny

Rodzina jest wspólnotą osób, która jest podstawową formą życia indywidualnego i społecznego. Jest pierwotną i najpowszechniejszą grupą społeczną, której członkiem był i jest prawie każdy z nas. To ona jest pierwszym środowiskiem dającym człowiekowi możliwość wszechstronnego rozwoju, zaspokajania wielu potrzeb oraz wprowadzania go w świat wartości i norm społecznych. To, czego uczymy się w rodzinie, pozostaje w nas na całe życie.

Od tego, jaka jest rodzina, w jaki sposób wypełnia swoje funkcje (prokreacyjną, socjalizacyjną, opiekuńczą i in.), zależy później kondycja całego społeczeństwa. Istnieje bowiem duża zależność między zjawiskami występującymi w rodzinie, a problematyką społeczną. Wszelkie przemiany społeczno-ekonomiczne mają swoje odzwierciedlenie w przemianach rodziny. Na przestrzeni dziejów, wraz ze zmianami cywilizacyjnymi, zmieniały się i nadal zmieniają struktura rodziny, pełnione przez nią funkcje i zadania oraz role jej poszczególnych członków. Kształtują się nowe wzory i modele życia rodzinnego.

Według A. Kłoskowskiej termin "wzór" odnosi się do określania prawidłowości zachowania społeczno-kulturalnego, czyli do typowych sposobów faktycznego zachowania w danym kręgu społecznym. Natomiast kiedy od dziedziny bezpośredniego działania przechodzimy do refleksji, to pojęcie "wzoru" zostaje zastąpione pojęciem "modelu". Model odnosi się więc do norm i wyobrażeń na temat właściwego zachowania, czyli dostarcza kryterium wartościowania i oceny ludzkich zachowań. Modele są konstruowane przez uczestników systemów społecznych i mogą być popularyzowane w literaturze, prasie, telewizji oraz innych środkach masowego przekazu. Przykładem takiego modelu może być model życia rodzinnego, jaki jest prezentowany w mediach.

Środkiem masowego przekazu, w którym spróbujemy przeanalizować określony model lub modele rodziny, jest serial telewizyjny. Jego wybór został podyktowany powszechnością występowania i popularnością, jaką cieszy się wśród widzów. Serial stał się bowiem w ostatnich latach nieodłącznym elementem programu prawie każdej stacji telewizyjnej. Okazuje się, że w Polsce telewizja emituje ponad sto seriali różnego typu. Wywalczyły one już sobie stałe miejsce w naszych domach. Bo niemal każdy je ogląda, choć nie każdy się do tego przyznaje. Losy serialowych bohaterów z uwagą śledzą nie tylko kobiety, ale także mężczyźni i młodzież. Jak wynika z badań OBOP ("Wprost" 47/2000), panie preferują telenowele (71,2%), panowie zaś wolą seriale akcji (51,2%).

Włączając telewizor o dowolnej porze dnia, z pewnością natkniemy się na kilka seriali prezentowanych w różnych stacjach. Jeżeli przegapimy odcinek o zwykłej porze, możemy obejrzeć jego powtórkę następnego dnia. Dla tych, którzy ponownie chcą śledzić losy ulubionych bohaterów, są emitowane powtórki całej serii od początku w czasie wakacji lub na innym kanale. To wszystko sprawia, że serial stał się istotnym elementem kultury masowej propagującej określone treści i wartości.

Aby opisać modele rodziny kreowane w serialach telewizyjnych, należało wybrać te, w których głównym elementem jest wątek rodzinny i jednocześnie są najchętniej oglądane. Zdecydowano się na dwie telenowele, a mianowicie "Klan" i "Złotopolscy". To właśnie prezentowane w nich wątki rodzinne cieszą się największą popularnością telewidzów. Według badań OBOP i AGB Polska "Klan" gromadzi przed telewizorami około 9 milionów widzów, "Złotopolscy" - około 8 milionów.

Do opisu modelu życia rodzinnego prezentowanego we wspomnianych telenowelach posłuży analiza struktury rodziny. Składa się na nią liczba i jakość członków rodziny, układ ich pozycji i ról społecznych, ich usytuowanie przestrzenne, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, a także wewnątrzrodzinny układ miłości i względów (Z. Tyszka). Omówienie poszczególnych elementów w każdej z serialowych rodzin pozwoli określić wzajemne relacje i normy regulujące stosunki między jej poszczególnymi członkami.

W obu serialach jest pokazana zarówno rodzina wielopokoleniowa, w której pod jednym dachem mieszkają czasami dziadkowie, rodzice, dzieci i wnuki, prowadząc wspólne gospodarstwo domowe, jak i rodzina nuklearna, która składa się z małżonków oraz dwójki lub trójki dzieci. W "Klanie" występuje rodzina duża składająca się z wielu członków. Protoplaści rodu mają bowiem piątkę dorosłych już dzieci, z których czworo założyło swoje rodziny. To sprawia, że tworzą oni prawdziwy klan składający się prawie z dwudziestu osób. Pomimo że większość z nich ma rodziny małe, które zachowują własną tożsamość i odrębność, to łączą ich bliskie więzi emocjonalne. Ich wzajemne kontakty cechuje ciepło, życzliwość i chęć niesienia pomocy.

W serialu "Złotopolscy" są pokazane dwie nieco mniej liczne rodziny połączone ze sobą więzią pokrewieństwa. Widać tutaj dużą różnorodność relacji istniejących między poszczególnymi członkami rodziny. Są one oparte zarówno na postawach wzajemnej miłości, szacunku i zrozumienia, jak i na niechęci i odrzuceniu. Brak tutaj silnych więzi, które spajałyby rodzinę. Jej członkowie w większości są rozproszeni, żyją własnym życiem, często są pochłonięci swoją pracą zawodową lub życiem publicznym. Rodzina nie jest dominującym tematem ich życia, chociaż jej problemy są elementem, który powoduje, że zaczynają podejmować wspólne działania na rzecz jej dobra.

Wzory te wyznaczają przeważnie prawa i obowiązki osób, które odgrywają określoną rolę. Role w danej grupie społecznej wynikają z jej celów i funkcji. W przypadku rodziny jej podstawowymi funkcjami są: prokreacja, opieka i wychowanie. Dlatego też są tutaj zasadnicze role małżonków, rodziców, dzieci i dziadków. Z rolami społecznymi wiążą się również pozycje społeczne poszczególnych członków rodziny. S. Kosiński wymienia trzy rodzaje pozycji:

• pozycja władzy - wyznacza ją w rodzinie częstość i ważność decyzji, które podejmuje dany członek rodziny w odniesieniu do innych jej członków i do niej jako całości. Im ważniejszych kwestii dotyczą decyzje, tym wyższą pozycję w rodzinie zajmuje jej dany członek.
• pozycja autorytetu - jej miarą jest stopień nieformalnego uznania i poważania społecznego, jakim cieszy się określony członek rodziny.
• pozycja miłości i względów - określa ją intensywność uczuć, którymi danego członka rodziny obdarzają inni członkowie. Najczęściej jest to któreś z dzieci, na którym skupiają się uczucia pozostałych członków rodziny.

Spróbujmy teraz przyjrzeć się serialowym rodzinom, patrząc przez pryzmat pozycji i ról społecznych pełnionych przez ich poszczególnych członków. Realizatorzy "Klanu" pokazują nam rodziny egalitarne, w których władzę sprawuje zarówno mężczyzna, jak i kobieta. Decyzje ważne dla rodziny zazwyczaj podejmują oni wspólnie. Małżonków łączą na ogół stosunki partnerskie i demokratyczne. Dzielą się oni między sobą pozycją władzy i autorytetu.

W roli męża i ojca na plan pierwszy wysuwa się zaspokajanie potrzeb materialnych rodziny. Co, z jednej strony, wiąże się z dużym zaabsorbowaniem pracą zawodową i niewielką bądź prawie minimalną pomocą żonie w obowiązkach domowych. Z drugiej zaś, daje obraz mężczyzny jako osoby odpowiedzialnej, która ma obowiązek zapewnić rodzinie godziwą egzystencję oraz poczucie bezpieczeństwa. Ojciec jest również tą osobą, która odgrywa istotną rolę w wychowaniu dzieci. To on wprowadza dzieci w świat norm społecznych, ustala pewne granice właściwego zachowania i oczekuje przestrzegania zasad. Ojców przedstawionych w "Klanie" na ogół cechuje konsekwencja i stanowczość, a nawet pewna surowość (np. doktor Lubicz). Niemniej okazują oni również swoim dzieciom ciepło, troskę i miłość.

Pełnienie roli żony i matki jest w dużej mierze uzależnione od wieku dzieci. W tych rodzinach, w których dzieci są małe, kobiety pozostają w domu (rezygnując z pracy zawodowej lub zdobywania wykształcenia). Ich rola jest związana głównie z macierzyństwem, opieką i troską o potomstwo. Tam, gdzie dzieci są w wieku dorastania lub są już samodzielne, kobiety dzielą swoje obowiązki między dom a pracę zawodową. Stają się w ten sposób współżywicielami swoich rodzin. Matki dbają również o dobrą, pełną miłości atmosferę w domu. Próbują łagodzić konflikty między domownikami. Są one też bardziej niż ojcowie, wyrozumiałe, łatwiej wybaczają i częściej pocieszają, gdy dzieci mają kłopoty.

Rola dziecka jest bardzo ważną, można powiedzieć, centralną rolą w rodzinie. Dzieci są celem i sensem życia rodzinnego. Bohaterom zależy na posiadaniu dzieci, troszczą się o ich życie i zdrowie, dbają o ich wykształcenie. W wychowaniu dominuje styl demokratyczny. Są ustalone pewne zasady i normy, których przekroczenie wiąże się z odpowiednimi sankcjami, ale jednocześnie rodzice liczą się ze zdaniem dzieci, ich potrzebami, stwarzają im warunki do przejawiania inicjatywy i samodzielnego podejmowania decyzji.

Stosunki między rodzeństwem są nacechowane bliskimi więziami emocjonalnymi, dzięki czemu jest ono dla siebie wsparciem w trudnych sytuacjach, choć oczywiście dochodzi do kłótni i konfliktów. Istotną rolę w rodzinie odgrywa również najstarsza osoba z rodu, czyli dziadek. Jest on otoczony troską i opieką ze strony reszty rodziny. Cieszy się ich szacunkiem i uznaniem. W stosunku do wnuków wypełnia on kulturalną funkcję rodziny. Zapoznaje ich z historią, którą zna z własnego doświadczenia, udostępnia dzieła literatury narodowej oraz przekazuje treści i wartości ponadczasowe, którymi warto się kierować w życiu.

W serialu "Złotopolscy" role poszczególnych członków rodziny charakteryzuje w dużej mierze ich działalność prowadzona poza rodziną, która dotyczy pracy zawodowej lub aktywności publicznej i społecznej. Realizatorzy serialu pokazują nam kobiety pracujące zawodowo, cieszące się w tej dziedzinie pewnymi osiągnięciami, a nawet odnoszące w niej sukces. Praca daje im poczucie niezależności, zadowolenia z siebie oraz szansę na samorealizację. Oprócz tego, że są one współżywicielami swoich rodzin, praca przynosi im wartości pozamaterialne - prestiż w środowisku oraz określoną pozycję społeczną.

Mężczyźni również są pochłonięci pracą zawodową oraz pełnieniem funkcji społecznych. Dbają oni o zaspokojenie potrzeb materialnych swoich rodzin i są dla jej członków oparciem w trudnych sytuacjach. Pełnienie w tych rodzinach zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn ról małżeńsko-rodzicielskich schodzi na dalszy plan. Mamy tutaj pokazane różnorodne stosunki łączące współmałżonków. Od bardzo ciepłych, serdecznych, pełnych zrozumienia i dających poczucie wsparcia po relacje, w których brak silnej więzi emocjonalnej, mające często charakter bardziej rzeczowy niż osobisty. Wypełnianie ról rodzicielskich przez bohaterów jest w pewnym stopniu ograniczone, ponieważ większość rodzin jest pokazana w cyklu życia małżeńsko-rodzinnego, zwanym odchodzeniem dzieci z rodziny. Dzieci są już dorosłe, samodzielne i niezależne finansowo. Prawie wszystkie mieszkają oddzielnie, prowadząc własne życie. Rodzice wypełnili już swoje zadania prokreacyjno-socjalizacyjne. Sytuacja ta powoduje osłabienie więzi wewnątrzrodzinnych, ale pomimo to widać tutaj partnerskie układy zarówno między rodzicami a dziećmi, jak i między rodzeństwem.

Ważną rolę w obu rodzinach odgrywają najstarsze osoby. W rodzinie Gabrielów jest to babcia, która opiekuje się domem i wykonuje w nim większość czynności. To ona również próbuje utrzymać razem całą rodzinę, uciekając się do różnych forteli. Rodzina jest dla niej wartością nadrzędną. Motywem wielu jej działań jest posiadanie prawnuków, którzy mogliby zachować ciągłość rodziny i których mogłaby otoczyć opieką i miłością. W rodzinie Złotopolskich istotną rolę odgrywa dziadek. Cieszy się on szacunkiem i autorytetem nie tylko członków rodziny, ale także społeczności lokalnej. Można powiedzieć, że pełni on rolę "mędrca", który rozstrzyga spory oraz zapewnia poczucie bezpieczeństwa i opiekę swojej rodzinie.

Z tego, co napisano, wynika, że w poddanych analizie serialach ujawniają się dwa modele rodziny. Jeden, w którym rodzina jest stawiana na pierwszym miejscu. Jej członkowie odwołują się do uniwersalnych, podstawowych wartości, takich jak: miłość, wierność, uczciwość, poświęcenie. Jest to rodzina, w której osoby starsze i chore otacza się szczególną troską i opieką. Istnieją w niej normy i zasady, których należy przestrzegać. Dla jej członków jest ważne kultywowanie tradycji. Istnieje w niej także określony podział ról, których wypełnianie wiąże się z pewnymi prawami i obowiązkami. Są dla niej również charakterystyczne silne i trwałe więzi łączące jej poszczególnych członków.

Drugi model rodziny cechuje brak tradycyjnego układu pozycji i ról społecznych. Zaakcentowano w nim zmianę pozycji kobiety w rodzinie. Nie jest już ona "opiekunką domowego ogniska" i ewentualnie współżywicielem rodziny, ale poświęca się pracy zawodowej i odnosi w niej sukcesy. Rzadko wykonuje czynności czy obowiązki domowe. W tym modelu instytucja rodziny zaczyna być podporządkowana osobistemu szczęściu jej członków. Jeżeli osoba taka stwierdza, że nie satysfakcjonują jej relacje w dotychczasowej rodzinie, to może z niej odejść, przynajmniej na pewien czas. Więzi wewnątrzrodzinne nie są tutaj tak trwałe i silne jak w poprzednim modelu.

Trudno powiedzieć, który z tych modeli cieszy się większą popularnością. Można zaryzykować twierdzenie, że pierwszy, ponieważ serial, w którym jest on prezentowany, gromadzi przed telewizorami większą liczbę widzów. Niemniej jednak zarówno jeden, jak i drugi model prezentuje określoną wizję życia rodzinnego, która cieszy się sympatią publiczności. Serialowi bohaterowie dostarczają im pewnych wzorów postępowania, kształtują ich postawy, dają odpowiedzi na pytania dotyczące: sposobu i stylu życia, prawdziwych wartości, stosunku do siebie i drugiego człowieka. Są oni też często idolami nie tylko średniego, ale też młodego pokolenia. Dlatego też mogą w pewien sposób, wpływać na obraz i wyobrażenie młodzieży o pełnieniu przez nią w przyszłości ról małżeńskich i rodzicielskich.

Dorota Gębuś
WSP w Częstochowie