Homo online - nomad XXI wieku

Model współczesnego człowieka jest wypadkową tych wszystkich procesów i zdarzeń, które od zarania naszej historii, nakładając się na siebie i ewoluując, w efekcie stworzyły homo online, nomada XXI wieku.

Jednym z tych procesów wydaje się być zjawisko komunikacji społecznej. Na przestrzeni dziejów człowiek stosował wiele środków komunikowania się: mowę, alfabet, pismo, druk, fotografię, telegraf, telefon, radio, telewizję, komputer osobisty. Pojawienie się każdego z nich było wydarzeniem przełomowym i wiązało się z przyśpieszeniem tempa cywilizacyjnego rozwoju. Doskonalenie środków komunikowania się wydaje się nie mieć końca.

Jak wskazuje literatura przedmiotu, procesy komunikacji przebiegają na kilku poziomach. Wśród nich można wymienić: wzajemne komunikowanie się dwojga ludzi, komunikowanie się w grupie i między grupami, komunikowanie się instytucjonalne, publiczne, polityczne, masowe. Komunikacja masowa opiera się na wykorzystywaniu środków przekazu, które pomogą dostarczyć tych samych treści kulturowych jak największym rzeszom odbiorców w tym samym czasie. Odbiorcą tego typu przekazu jest liczna, anonimowa i demograficznie zróżnicowana zbiorowość.

Za początek masowych mediów można uznać rok 1830, w którym wynaleziono napędzaną parą maszynę drukarską. Dzięki niej można było identycznie sformułowane treści, idee, myśli i informacje przekazywać wielkiej liczbie ludzi. Dominującym medium stała się więc gazeta. W XIX wieku wynaleziono kolejne nośniki przekazu: obraz (fotografię) i dźwięk (telegraf, telefon, radio). Wiek XX to era kina, telewizji, komputerów i Internetu. Pojawiające się coraz to nowsze technologie w tej dziedzinie zmieniają system komunikacji, zmieniając w ten sposób społeczeństwa, ich doświadczanie świata i poszerzając ich możliwości poznawcze.

Dzięki swemu zasięgowi, wszechobecności i regularności masowe media stały się konstytutywnym elementem współczesnych społeczeństw. Spowodowały, że człowiek przeistoczył się z uczestnika wydarzeń w ich biernego widza. Kultura masowa (efekt funkcjonowania środków masowego przekazu) doprowadziła do uniformizacji kultury i wyobraźni społecznej. Media prezentują widzowi przypadkowy, niespójny i wyrywkowy obraz świata. Człowiek już nie szuka tego, co go interesuje w kulturze, ale wybiera odpowiednio zareklamowany produkt kulturalny. Jakość oferowanych przez media produktów kultury jest dostosowana do przeciętnego masowego odbiorcy, rzadko w ofercie medialnej pojawiają się tak zwane dzieła kultury wyższej.

Powszechność środków masowej komunikacji w krajach rozwiniętych spowodowała szeroki dostęp do dóbr kultury. Ponadto dzięki funkcjonowaniu masowych mediów stało się możliwe propagowanie idei społecznych (na przykład zniesienie segregacji rasowej) oraz społeczna kontrola władzy. Nie sposób nie zauważyć, iż media są obecnie nieodłącznym elementem kształtującym osobowość ludzką. Oddziałują one głównie na ludzi młodych, będących w okresie kształtowania osobowości, postaw i systemu aksjonormatywnego. Media kreują określone wzory zachowania, nadają emocjonalne konotacje zdarzeniom, prowokują do określonego postępowania.

Skoro media są jednym z czynników wpływających na jednostki, determinują też życie całych społeczeństw. M. Tehranian jest zdania, iż współczesne społeczeństwa konsekwentnie zmierzają ku epoce społeczeństw informatycznych. Są dwa istotne powody tych społecznych przeobrażeń. Pierwszy z nich to zmiany w sferze społecznego komunikowania się - od języka aż po pismo, druk, środki masowej komunikacji, komputery, Internet. Drugi zaś to społeczne przeobrażenia epistemologiczne, mówi się tu o magii, religii, nauce, ideologii, technologii i informatyce. Przeobrażenia te stały się platformą zmiany charakteru społeczeństw przełomu wieków. W tego typu społeczeństwach już nie ziemia, nie fabryki są podstawowymi instytucjami życia publicznego. Najważniejsze wydają się być te instytucje, w których wytwarza się i transportuje wiedzę, a więc wyższe uczelnie i studia komputerowe. I choć funkcjonowały one już wcześniej, nigdy dotąd nie miały tak decydującego znaczenia.

Dominującą grupę zawodową w społeczeństwach postprzemysłowych będą stanowić specjaliści z dziedziny informatyki i to oni będą decydować o charakterze zmian społecznych.

W literaturze przedmiotu pojawiają się również i inne definicje wysoko rozwiniętych społeczeństw. Dotyczą one głównie społeczeństw najbogatszych. E. Castells jest zdania, iż współczesne społeczeństwa rozwinięte to "rodzące się" społeczeństwa zinformatyzowane, a więc opierające się na informacji, wiedzy i komunikacji jako środkach produkcji oraz elementach kształtujących życie zbiorowe.

J. Kozielecki uważa, że współczesne społeczeństwa to społeczeństwa kognitariuszy - ludzi, którzy zawodowo zajmują się tworzeniem, organizowaniem, przechowywaniem, uczeniem się i praktycznym wykorzystywaniem wiedzy oraz informacji, a także nadawaniem jej znaczenia, wartości i sensu.

Współcześni kognitariusze zaczynają żyć w innej przestrzeni i w innym czasie: dzięki nowoczesnym kanałom łączności i środkom komunikacji świat skurczył się, przypomina on globalny powiat. Dzięki zagęszczeniu przemian cywilizacyjnych również czas zmienił swój rytm. Te transformacje zachodzące w gospodarstwie ludzi, a szczególnie w gospodarstwie kognitariuszy, wpływają na ich mentalność i wzory zachowania - pisze w Końcu wieku nieodpowiedzialności J. Kozielecki.

A. Toffler podjął się próby zanalizowania skutków bycia osobowością na miarę społeczeństwa informatycznego, społeczeństwa trzeciej fali, społeczeństwa kognitariuszy Dostosowanie się do modelu społeczeństwa informatycznego opierającego się na odmasowionym systemie gospodarczym, odmasowionych środkach komunikowania, na nowych strukturach rodziny i organizacji przedsiębiorstw produkcyjnych drastycznie zmieni życie wielu ludzi. Popularna stanie się praca na pół lub ćwierć etatu, praca w godzinach nocnych oraz dostosowany do rytmu biologicznego pracownika ruchomy czas pracy. Tak zorganizowana praca będzie odpowiadała kobietom, ludziom młodym i osobom w wieku przedemerytalnym. Już obecnie możemy zaobserwować wzrost liczby osób wykonujących swoją pracą w ramach kontraktów (independent people). Dla przykładu szacuje się, iż w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej 25% czynnych zawodowo ludzi jest zatrudnionych na kontraktach, gdy już w samej Kalifornii stanowią oni 1/3 wszystkich zatrudnionych.

Takie zorganizowanie procesu produkcji zmieni obyczaje związane z konsumpcją. Popularne staną się czynne całą dobę supermarkety. Dzięki restauracjom, barom szybkiej obsługi zmieni się model spożywania posiłków (przestaniemy jadać o stałych porach) czy oglądania telewizji. Banki będą zmuszone rozszerzyć swoją działalność i przedłużyć godziny urzędowania.

Indywidualizacja rozkładu zajęć zawodowych spotęguje izolację i społeczne osamotnienie człowieka. Rozregulowany czas pracy spowoduje utrudnienia w kontaktach towarzyskich czy spotkaniach z rodziną. Nowoczesny człowiek nie będzie mógł znaleźć czasu na wspólne kontakty z najbliższymi, by spotkać się, porozmawiać czy wyjść do kina. Osłabienie więzi emocjonalnych z najbliższym otoczeniem będzie można kompensować sobie na przykład za pomocą Internetu.

Już dzisiaj można założyć swój adres internetowy, można na swojej stronie publikować dowolne treści, można się porozumiewać dzięki sieci z ludźmi odległymi o setki tysięcy kilometrów. W powszechnym użytku są "czaty", potocznie zwane ircami (Internet Realy Chat), inaczej panele dyskusyjne. Dużą popularność wśród internautów mają tzw. talk-backi, dające czytelnikom możliwość komentowania tekstów zamieszczonych w internetowych wydaniach gazet. Kafejki internetowe, możliwość wysyłania najbliższym kwiatów przez "pocztę kwiatową", internetowe seriale, w których widz może podglądać swoich ulubionych bohaterów czy wreszcie słynny "Big Brother", który można było śledzić zarówno w telewizji, jak i w Internecie - to symptomatyczne aktywności zinformatyzowanego człowieka.

Wirtualna rzeczywistość, zwłaszcza ta dająca możliwość interaktywności, oraz cyberprzestrzeń dzięki swojej atrakcyjności wielu użytkownikom zastępują realny świat. Coraz częściej możemy obserwować przypadki uzależnienia od nierzeczywistego, odrealnionego świata telewizji, gier komputerowych i Internetu. To tam możemy być tym, kim nie jesteśmy, to tam, w informatycznym świecie, możemy bezkarnie realizować nasze najskrytsze marzenia i pragnienia.

W społeczeństwie informatycznym ulegnie zmianie model rodziny. Jak wynika z badań specjalistów, coraz więcej ludzi nie zakłada rodzin, żyje samotnie (kultura "singli"). Zdaniem A. Tofflera osób tych będzie przybywać. Bardzo często osoby te wybierają świadomie takie życie przy społecznej akceptacji dla ich decyzji. Wcześnie opuszczają dom rodzinny i swoich bliskich, późno się decydują na zawarcie związku małżeńskiego, tworząc w ten sposób fazę przejściową, czas dla własnego rozwoju i kariery.

W nowoczesnych społeczeństwach będzie się systematycznie zwiększać liczba osób funkcjonujących w nieformalnych związkach oraz tych, którzy preferują bezdzietny styl życia (obserwuje się przechodzenie od domu "skoncentrowanego wokół dzieci" do domu "skoncentrowanego wokół dorosłych"). Nie sposób nie wspomnieć o rodzinach, w których na skutek rozwodów pozostał tylko jeden rodzic. Często zdarza się też i tak, że osoby rozwiedzione zawierają ponownie związek małżeński i w tej nowej rodzinie wychowują dzieci z poprzednich związków.

Życie w elektronicznej wiosce zmieni również życie dzieci i młodzieży, gdyż to oni są tą grupą społeczną, która najbardziej chłonie nowinki technologiczne i najszybciej je wykorzystuje. Być może z tego powodu i z powodu zorganizowania pracy zarobkowej dorosłych w miejscu ich zamieszkania dzieci i młodzież będą szybciej podejmowały pracę zarobkową, będą pracowały zamiast rodziców lub razem z nimi.

Przemiany technologiczne społeczeństw mogą doprowadzić do kresu przyjaźni, miłości, poczucia obowiązku, wspólnoty i troski o drugiego człowieka. Ten współczesny obywatel świata to człowiek, który często zmienia miejsce pracy, miejsce zamieszkania, który dzięki Internetowi "wszędzie ma blisko" . Szacuje się, że statystyczny mieszkaniec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej zmienia miejsce pracy co około cztery lata, miejsce zamieszkania zaś około siedmiu razy w swoim życiu. Brak identyfikacji z miejscem, z lokalną społecznością, brak zakorzenienia owocują izolacją społeczną. Coraz więcej ludzi szuka swojego miejsca na ziemi, szuka swojej tożsamości

Kreując model współczesnego i przyszłego człowieka, należy mieć na uwadze te czynniki, gdyż zbiorowa samotność, brak poczucia sensu życia, trudności związane z określeniem swojego miejsca wśród ludzi to elementy, które zapewne przeszkodzą w tworzeniu un homme nouveau.

Największe autorytety wskazują duże znaczenie mediów w kreowaniu modelu współczesnego człowieka, doceniając siłę ich oddziaływania. Jak stwierdził Jan Paweł II w Orędziu na XXXII Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu: Środki masowego przekazu są (...) nowym "areopagiem" współczesnego świata, wielkim forum, które - jeśli w pełni wykorzystane - umożliwia wymianę autentycznych informacji, konstruktywnych idei i zdrowych wartości, a w ten sposób tworzy wspólnotę. (...) Zadaniem przekazu społecznego jest jednoczenie ludzi i wzbogacanie ich życia, a nie izolowanie i wykorzystywanie, środki społecznego przekazu, właściwie używane, mogą przyczyniać się do stworzenia i utrzymania ludzkiej wspólnoty, opartej na sprawiedliwości i miłości. Jeśli to czynią, są znakiem nadziei.

Beata Pawlica
Edyta Widawska
WSP w Częstochowie