Szkolne wycieczki krajoznawcze

Szkolne wycieczki krajoznawcze są formami pracy dydaktyczno-wychowawczej, w której uczniowie zdobywają wiedzę dzięki bezpośredniej styczności ze środowiskiem przyrodniczym i kulturowym. Wypady poza mury szkoły stanowią rodzaj lekcji wprowadzającej, rozszerzającej lub utrwalającej materiał nauczania i program wychowawczy.

Turystyka młodzieży szkolnej ma bogate tradycje, sięgające czasów działalności Komisji Edukacji Narodowej. Działacze tego pierwszego w Europie ministerstwa oświaty podkreślali szczególną rolę wycieczek w wychowaniu narodowym: nauka przez autopsję była podstawowym źródłem poznania kraju. W 1919 roku krakowski nauczyciel, Leopold Węgrzynowicz, powołał pierwsze Koła Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej (KKMS); od tego czasu wycieczki ściśle zostały związane z dydaktyką. Zawarto to w haśle: Od poznania swojego regionu - do poznania swojego kraju. Od poznania kraju - do jego umiłowania. Od jego umiłowania - do czynów ofiarnych dla ojczyzny. Słowa te śmiało mogą stanowić przewodnią myśl współczesnej pedagogiki.

Wycieczka szkolna to zarówno zorganizowane, choćby godzinne, wyjście w najbliższe okolice, jak i kilkudniowy wyjazd umożliwiający uczniom poznanie środowiska lokalnego, własnego regionu, kraju, jego właściwości geograficznych, historycznych, etnicznych, kulturowych i gospodarczych. Wycieczki są dostępne dla wszystkich grup wiekowych, można je organizować niezależnie od pory roku. Uczestnictwo w takim wypadzie krajoznawczym cieszy się uznaniem wśród uczniów, bo kojarzy się z przeżyciami i wspomnieniami, z oczekiwaniem na spotkanie z czymś, co nowe i nieznane. Wycieczka wyzwala emocje, gdyż daje szansę wyjścia poza sztywne ramy godzin lekcyjnych, regulowanych dzwonkami. Wycieczkowiczów ogarnia radość już na samą myśl, że będą przebywać w ciekawych miejscach; z niecierpliwością czekają na podróż koleją, statkiem, autobusem, myślą o pieszych wędrówkach, dających poczucie przygody. Dlatego wszelkie wycieczki zalicza się do najbardziej lubianych przez młodzież form działalności dydaktyczno-wychowawczej.

Przeprowadzenie imprezy turystycznej zależy w dużym stopniu od starannego przemyślenia jej wszystkich komponentów. Praca nauczyciela podczas wypraw krajoznawczych jest trudniejsza niż w salach lekcyjnych: wiąże się ze znajomością odpowiednich przepisów i zasad, zapoznania się każdorazowo z fachową literaturą, a także - z osobistym doświadczeniem w organizowaniu młodzieżowych eskapad. Wszystko to wymaga od organizatora szczególnej aktywności, dyscypliny, przedsiębiorczości, przygotowania merytorycznego, pomysłowości i zmysłu organizacyjnego.

Wyprawy turystyczne muszą być dostosowane do wieku uczestników, ich kondycji, a także do pory roku, warunków pogodowych i wielu innych okoliczności. Aby wycieczki przynosiły oczekiwane rezultaty, powinny mieć jasno określone cele kształcące, wychowawcze i rekreacyjne. Jest ważne rejestrowanie podczas wyprawy wszelkich spostrzeżeń i zebranych informacji. W tym celu można się posługiwać takimi metodami, jak: obserwacja bezpośrednia, czyli naoczny kontakt z poznawaną rzeczywistością, praca z mapą, fotografowanie, filmowanie, zapisywanie na taśmie magnetofonowej, notowanie rozmów, przeprowadzanie ankiet lub wywiadów. Wcześniej trzeba też przygotować ciekawe ćwiczenia terenowe, określić zasady współzawodnictwa i współpracy, obmyślić zarys sytuacji wychowawczych, tematy dyskusji, ale też zapoznać uczestników z system kar i nagród obowiązujących podczas wycieczki.

W całokształcie czynności związanych z organizacją wycieczek wyróżniamy trzy etapy: przygotowanie, przeprowadzenie i podsumowanie imprezy turystycznej.

W celu prawidłowego przygotowania wycieczki wychowawca przeznacza co najmniej jedną godzinę lekcyjną na omówienie wszystkich spraw związanych z podróżą. Przed wyjazdem bądź wyjściem w teren młodzi turyści poznają cel, trasę, harmonogram, kosztorys i regulamin wycieczki, ekwipunek turystyczny oraz zasady bezpieczeństwa podczas wędrówki. Należy włączyć uczniów do organizacji imprezy, przydzielając każdemu zadanie stosownie do wieku, sprawności fizycznej i zainteresowań, np. część uczniów wczuwa się w rolę przewodników po okolicy, inni pełnią funkcję kronikarzy, organizatorów rozrywki, fotografów bądź sanitariuszy. Wszyscy członkowie zespołu wycieczkowego powinni być objęci powszechnym ubezpieczeniem młodzieży szkolnej. Od starannego zaplanowania wyprawy turystycznej zależy realizacja jej kolejnych etapów.

Wycieczka trwa od chwili zbiórki uczestników do momentu rozwiązania. Podstawową zasadą jest dokładne i terminowe wykonanie ustalonego programu wędrówki. W czasie jej trwania należy przestrzegać wielu różnych zasad, np. czas przejazdu nie może przekroczyć czasu przeznaczonego na odpoczynek i zwiedzanie, tempo marszu powinno być jednolite i dostosowane do przeciętnego uczestnika grupy, czas na zwiedzanie nie może przekraczać pięciu godzin dziennie, jest także konieczne utrzymywanie dyscypliny podczas wyjazdu (punktualność na zbiórkach, posiłkach itp.), liczba opiekunów musi być odpowiednia do liczy uczniów (jeden opiekun w grupie trzydziestoosobowej podczas wycieczki pieszej w najbliższą okolicę, jeden opiekun w grupie piętnastoosobowej podczas imprezy wyjazdowej). Prawidłowo zorganizowana wycieczka szkolna oprócz walorów dydaktycznych powinna zawierać także elementy rekreacji (gry, zabawy, dyskoteki itp.). Odpowiednie zaplanowanie tej formy aktywności turystycznej w czasie jest warunkiem uzyskania wysokich efektów kształcących, wychowawczych i wypoczynkowych.

Podsumowanie i rozliczenie wycieczki oznacza sprawdzenie, czy wszystko, co zostało zaplanowane, było prawidłowo i terminowo przeprowadzone. W tym celu poddajemy analizie przebyte trasy, efekty zwiedzania obiektów, sprawdzenie wywiązania się uczniów z powierzonych im zadań, rozliczenie kosztów imprezy. Łączy się to z porządkowaniem i klasyfikacją zebranego na turystycznym szlaku materiału rzeczowego w postaci zdjęć, rysunków, notatek, folderów, widokówek, nagrań, zebranych ankiet itp. Materiały te można następnie wykorzystać do opracowania pomocy naukowych. Najczęściej stosowanymi formami podsumowania wycieczek są: sprawozdania pisemne podróżników, wykonane przez nich fotogazetki, kroniki i albumy, konkursy na najlepsze sprawozdanie z wycieczki lub najciekawszy okaz przyrodniczy bądź prelekcja połączona z dyskusją lub pokazem filmowym.

Zdobycze dydaktyczno-wychowawcze i turystyczno-krajoznawcze wycieczek dobrze jest wykorzystać na zajęciach przedmiotowych oraz w działalności pozalekcyjnej szkół. Jest również wskazane zanalizowanie wykonanych zadań na posiedzeniach rad pedagogicznych celem upowszechniania ich najlepszych wyników. Następuje wówczas weryfikacja zebranej wiedzy z różnych dyscyplin. Organizatorzy wędrówek turystycznych uzyskują cenne doświadczenie i dlatego kolejne wypady stają się coraz bogatsze w treść, metody i formy.

Właściwa organizacja wycieczek szkolnych pozwala osiągnąć zaplanowane cele imprezy i jest impulsem do kolejnych podróży stanowiących źródło przeżyć i energii młodzieży. Treści turystyki szkolnej określają, czego należy uczyć młodzież w trakcie przygotowania, przeprowadzenia i bilansowania wypraw krajoznawczych. W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania okazują się pomocne zasady organizacji wycieczek. Są nimi ogólne normy postępowania, których przestrzeganie zapewnia kierownikom imprez turystycznych zaznajomienie ich uczestników z podstawami usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, nauce, kulturze, jak również sprzyja rozwijaniu zainteresowań i zdolności poznawczych wychowanków.

Wyróżnia się następujące zasady przeprowadzania wycieczek: świadomy, dobrowolny i aktywny udział w wycieczkach, atrakcyjność, respektowanie zainteresowań, aspiracji i indywidualnych uzdolnień, tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb rekreacyjnych, zdrowotnych, emocjonalnych, estetycznych i poznawczych, ścisłe współdziałanie ze środowiskiem, tworzenie w zespołach wycieczkowych dobrych stosunków między ich uczestnikami. Dopełniają je zasady: integracji kulturowej, partnerstwa w rozwiązywaniu problemów podczas wyjazdu, demokratycznego i humanistycznego traktowania członków zespołu rekreacyjnego, uogólniania doświadczeń poznawczo-emocjonalnych zdobywanych podczas wędrówek turystycznych. Nietrudno zauważyć, że są to ogólnopedagogiczne normy postępowania, odnoszące się do postępowania w czasie wolnym od nauki.

Rezultaty wycieczek zależą zarówno od prawidłowego określenia celów, jak i metod oraz zasad ich organizacji. Między zasadami i metodami działalności poznawczo-wychowawczej w trakcie imprez turystycznych występuje ścisły związek. Umiejętne posługiwanie się metodami i zasadami postępowania zapewnia efektywne działanie poznawczo-wychowawcze i turystyczne-krajoznawcze na wędrownych szlakach.

Szkolne wycieczki krajoznawcze przyczyniają się do wzbogacenia wiadomości, służą zdobywaniu nowych umiejętności i nawyków kulturalnego spędzania wolnego czasu, pomagają w kształtowaniu moralności, indywidualności, uspołecznienia, mają udział w wychowaniu patriotycznym, estetycznym i zdrowotnym uczniów. Podczas organizowania imprez krajoznawczych mogą być zaspokajane różnorodne potrzeby młodzieży: regeneracji sił fizycznych i psychicznych, poznania nowych ludzi, zmiany środowiska, twórczego działania. W czasie wyjazdów turystycznych powstają sytuacje, które powodują emocjonalne przeżycia ich uczestników i budzą żywe zainteresowanie odwiedzanym terenem. Przeżycia podczas wycieczek dostarczają nauczycielom możliwości oddziaływania na rozwój zdolności obserwacyjnych wychowanków, jak również uczą dzieci dostrzegania w znanych przedmiotach i zjawiskach nowych stron, odkrywania związków między zjawiskami i procesami życiowymi. Toteż kształtują umiejętność myślenia porównawczego i problemowego, wdrażając jednocześnie do samokształcenia.

Podróże szkolne stwarzają doskonałe okazje do kształtowania takich cech osobowości, jak: empatia, życzliwość, tolerancja, zaradność, dyscyplina, obiektywizm i krytycyzm myślenia, umiejętność współżycia w zespole, silna wola. Doznając wrażeń estetycznych poprzez bezpośredni kontakt z naturą i dziełami rąk ludzkich, uczniowie dostrzegają piękno kultury i przyrody. W ten sposób uczą się je szanować, uczestniczą więc w wychowaniu ekologicznym. Równocześnie kształcą uczucia przywiązania do rodzinnej ziemi w myśl hasła, które od lat głoszą krajoznawcy: "Poznaj swój kraj i Ojczyźnie służ!".

W świecie nieustannych przemian cywilizacyjnych i społecznych oraz w warunkach silnie zanieczyszczonego środowiska na uwagę zasługuje również aspekt zdrowotny wycieczek szkolnych. Ruch na świeżym powietrzu wpływa dodatnio na wzrost i rozwój organizmu ludzkiego. Pokonywanie trudności i niewygód przyczynia się do wyrobienia sprawności fizycznej i odporności psychicznej. Aktywny udział w turystyce zapobiega hipokinezji - chorobie wynikającej z niedostatku ruchu, na którą jest narażona młodzież, zwłaszcza w dużych miastach. Dlatego wycieczki krajoznawcze powinny stać się istotnym składnikiem programu dydaktyczno-wychowawczego szkoły, który w szerokim zakresie można wprowadzać przez realizację ścieżki międzyprzedmiotowej o nazwie edukacja regionalna.

Beata Boczukowa
Akademia Podlaska
w Siedlcach