Szkoła i dom w edukacji regionalnej

W toku edukacji regionalnej uczniowie mają możliwość kształtowania postaw zakorzenionych we wspólnocie lokalnej, a więc tego, co istotne dla rozwoju osobowości, oraz pozytywnego nastawienia wobec środowiska regionalnego i jego dziedzictwa kulturowego.

Edukacja regionalna pomaga dzieciom i młodzieży w poznawaniu dziedzictwa kulturowego, tradycji regionalnej, uwewnętrznieniu regionalnych wartości i treści. Przy tym udziela się wychowankom pomocy w integralnym rozwoju osobowości, w którym istotne miejsce zajmuje kształtowanie tożsamości regionalnej i utrwalanie postaw regionalnych.

W koncepcji edukacji regionalnej zwraca się uwagę na człowieka jako niepowtarzalną wartość, a równocześnie podkreśla wartość innych tradycyjnych instytucji, takich jak: rodzina, Kościół, instytucje oświatowe i kulturalne.

W edukacji regionalnej chodzi (zatem) nie o zdarzenia abstrakcyjne, lecz o te symbolizujące region, a więc całkiem bliskie, nabierające w myśli ucznia wymiaru konkretnego, racjonalnego, sprawdzalnego, niemal żywego, na co dzień oglądanego, wiernie towarzyszącego dzieciom i młodzieży. Edukację tę charakteryzuje interprzedmiotowość, integrująca fragmentaryczną wizję świata. Uczeń poznający środowisko społeczno-przyrodnicze, będące w zasięgu jego doświadczenia, równolegle uczy się szukania związków między różnymi elementami oglądanej rzeczywistości i wydobywania z niej wartości uniwersalnych (S. Gawlik 1998).

Tak rozumiana edukacja w sposób całościowy oddziałuje na umysł, emocję i wolę ucznia. Przyczynia się do udzielania wychowankowi pomocy w kształtowaniu odpowiedzialności za samego siebie i odpowiedzialności za ogarniającą go rzeczywistość, którą ma możliwość poznawać, wiązać się z nią emocjonalnie i intelektualnie oraz doskonalić. Dlatego też edukacja regionalna powinna być oparta na zweryfikowanych systemach wartości, które traktują człowieka integralnie, a jego strukturę duchową, fizyczną i społeczną ujmują w pełnej jedności, w nierozdzielnym związku z bliskim mu światem przyrody i ludzi, a także ich dokonaniami materialnymi oraz duchowymi. W ten sposób edukacja regionalna umożliwia kompleksowe, syntetyczne ujmowanie procesu nauczania i wychowania. Nie można więc jej ograniczać jedynie do przeszłości, gdyż dzięki temu, że jest też ukierunkowana na doskonalenie współczesności i przyszłości regionu, pełni ważną funkcję wychowawczą w kształtowaniu postaw twórczych i aktywnych, odpowiedzialnych za kontakty społeczne w najbliższym środowisku.

W edukacji regionalnej istotne są aksjologiczne aspekty interakcji dydaktyczno-wychowawczych. W epoce wzrostu znaczenia samorządności obywatelskiej i demokracji lokalnej edukacja regionalna urasta do rangi kulturowego miernika rozwoju świadomości społecznej i odpowiedzialności systemu oświaty i wychowania w wymiarze także pozaszkolnym za jakość życia małych wspólnot (Z. Łomny 1997).

Koncepcja edukacja regionalnej akcentuje zatem - z jednej strony - potrzebę nie tylko transmisji określonych treści związanych z dziedzictwem kulturowym w regionie i wychowania dojrzałego człowieka zakorzenionego w dziedzictwie swych przodków, a tym samym mającego również poczucie własnej podmiotowości, z drugiej zaś pobudza i aktywizuje osoby, wyzwalając liczne inicjatywy, a więc przygotowując je do współuczestnictwa w życiu środowiska lokalnego. W ten sposób staje się możliwy integralny rozwój człowieka.

Zwracanie uwagi na różne podmioty, do których jest adresowana edukacja regionalna, sprawia, że nie ogranicza się ona jedynie do form instytucjonalnych i staje się otwarta na współpracę z innymi społecznościami, którym bliskie są idee regionalizmu i troska o dziedzictwo kulturowe w regionie.

Oprócz wymienionych założeń istotne są te, które uznają edukację regionalną nie tylko za ważny czynnik regionotwórczy, ale i istotny element edukacji ogólnej. Oznacza to, że edukacja regionalna zmierza do wprowadzania jednostek i małych grup społecznych w tradycję i aktualne życie społeczno-kulturalne regionu i środowiska lokalnego; do udzielania pomocy wychowankom w odnalezieniu swojego miejsca w grupie społecznej i urzeczywistnianiu swoich aspiracji poprzez wspólne wykorzystanie zastanych i wytworzonych zasobów przyrodniczych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych, wreszcie do kształtowania poczucia tożsamości grupy lokalnej i regionalnej oraz umacniania więzi miedzy jednostką a tymi grupami, stanowiących niezbędne dopełnienie i konkretyzację więzi z całym społeczeństwem narodowym i państwowym.

Z tego wynika, że edukacja regionalna jest splotem różnorodnych zabiegów osobowotwórczych oraz grupowotwórczych. Obejmuje ona nie tylko świadome i celowe oddziaływania realizowane w procesie dydaktyczno-wychowawczym, ale i wszelkie inne czynności, zarówno te zorganizowane, jak i spontaniczne, urzeczywistniające cele edukacji regionalnej.

Edukacja regionalna w takim ujęciu nie możne przybrać charakteru odrębnego bloku wiedzy, osobnej dziedziny nauczania, ograniczającej się do wiedzy encyklopedycznej, lecz powinna stanowić punkt wyjścia, oś programową wielu problemów i zagadnień w nauczaniu przedmiotów humanistycznych, artystycznych i programu wychowawczego szkoły. Jest ważne, by w każdym działaniu pedagogicznym pamiętać o celach tej edukacji, o wychowaniu do wartości, kształtowaniu postaw związanych z kulturą wspólnoty lokalnej, tożsamością kultury regionalnej, patriotyzmie. Nie można zatem edukacji regionalnej umiejscowić w jakiejś systematyce dziedzin wychowania. W toku edukacji regionalnej zachodzą bowiem z jednej strony oddziaływania wielostronne i użyteczne, z drugiej zaś działalność ta nie w całości koncentruje się na bezpośrednich wpływach osobotwórczych, ale także ważne są dla niej wpływy wywierane w grupie społecznej.

Właściwie rozumiana edukacja regionalna nie stanowi jakiejś dziedziny wychowania, ale dotyczy całego wychowania. Jest ona bowiem określoną orientacją i zarazem treścią edukacji ogólnej i jako taka powinna być realizowana w całokształcie oddziaływań wychowawczych, podejmowanych przez wszystkich nauczycieli i wszystkie instytucje wychowawcze, jak również przez inne instytucje, które w sobie właściwy sposób są zaangażowane w upowszechnianie idei regionalizmu i pomnażanie wartości regionalnych.

W tym miejscu warto zauważyć, że wśród założeń edukacji regionalnej są istotne zagadnienia związane z teleologią tego procesu. I tak stwierdza się, że celem edukacji regionalnej jest przygotowanie młodego pokolenia do życia w zbiorowości regionalnej. Dlatego też edukacja regionalna powinna być realizowana w duchu dobrze pojętego, obywatelskiego i samorządnego patriotyzmu regionalnego, polegającego na refleksyjnym, racjonalnym wyborze, identyfikacji z tradycją i swoistością kulturową regionu historycznego, na związaniu z jego rozwojem i dobrem własnych dążeń różnego typu. Znaczące staje się więc w tym procesie kształtowanie świadomego obywatelstwa regionalnego, którego fundamentem jest nie tylko wiedza o regionie i praktyczne doświadczenie, ale i akceptacja tradycji, klimatu kulturowego, obyczaju, obrzędu, twórczości, sztuk, języka itp.

Ta patriotyczna identyfikacja regionalna nie może być jedynie werbalna, lecz powinna się wyrażać w konkretnych postawach, w działaniach społecznych, intelektualnych, kulturalnych, samorządowych, religijnych, jak również w konkretnych formach uczestnictwa w życiu społeczności regionalnej. Z tego względu jedną z podstawowych kwestii edukacji regionalnej jest równoprawne i równoważne merytoryczne traktowanie wydarzeń z dziejów państwa (narodu), z dziejów powszechnych i z dziejów regionu.

Chodzi tu nie tylko o wyposażenie wychowanków w zasób wiedzy o własnym regionie (okolicy) w powiązaniu z szerszą rzeczywistością narodową, państwową, a nawet międzynarodową dotyczącą różnych płaszczyzn (geograficznej, etnograficznej i kulturowej) własnego regionu, ale i o pomoc w wydobywaniu w procesie edukacji wielorakich wartości tkwiących we własnym regionie, z równoczesnym uwzględnieniem wartości narodowych, państwowych i ogólnoludzkich^.

Obok tego jest także ważne wprowadzenie ucznia w świat wartości środowiska i pomoc w identyfikacji z tymi wartościami, jak również w kształtowaniu tożsamości pluralistycznej, której istota polega na tym, że człowiek, poznając siebie, odnajdując własne miejsce w społeczności regionalnej, uczy się równocześnie trafniej odczytywać i interpretować zachowanie innych oraz szanować ich odmienność.

Zakłada się przy tym, że tak określone cele, a więc przekaz wiedzy, wydobycie wartości i kształtowanie tożsamości pluralistycznej, powinny być ukazywane wychowankom w formie propozycji i całego systemu wartości, którą mogą (powinni) zaakceptować, dokonując internalizacji tych wartości, a przez to także identyfikacji z tymi wartościami.

Prezentowane wychowankom w toku oddziaływań edukacyjnych wartości ich własnego środowiska nie mogą być zatem narzucone, lecz trzeba je ukazywać jako propozycję tych wielorakich wartości, na podstawie których człowiek kształtuje własną hierarchię wartości. Dzięki tak ukierunkowanym interakcjom edukacyjnym staje się możliwe wychowanie młodego pokolenia w duchu patriotyzmu i przygotowanie go do aktywnego i twórczego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym środowisk lokalnych. Znacząca jest tu zarówno możliwość świadomego korzystania z bogactwa duchowego i materialnego kultury regionalnej, sięgania do wzorów osobowych i specyficznych interakcji społecznych regionu, wykorzystywania walorów fizycznych tego środowiska, jak i kształtowanie postaw społecznych oraz eliminowanie partykularyzmów, fobii, a także innych negatywnych zjawisk.

Realizacja ukazanych celów edukacji regionalnej jest dziś wyjątkowo ważna nie tylko dla młodego pokolenia, ale i dla wychowawców. Wymaga ona przy tym zaangażowania się wszystkich osób odpowiedzialnych za wychowanie dzieci i młodzieży. Szczególna rola przypada tu jednak rodzinie i szkole. Istnieje przy tym pilna potrzeba współpracy rodziny i szkoły w realizacji założeń edukacji regionalnej.

W dziedzinie kształtowania tożsamości regionalnej i postaw odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu regionu podstawową rolę powinna spełniać rodzina, w której dziecko od najmłodszych lat ma możliwość poznawania tradycji regionalnych i odkrywania bogactw oraz wielowymiarowości regionalnego dziedzictwa kulturowego. To właśnie do zadań rodziców należy troska o wychowanie dzieci, o poszanowanie dóbr kulturowych będących nośnikiem istotnych wartości. Również rodzice powinni uczyć dzieci, jak należy obcować z dobrami kultury regionalnej, ukazując zarówno związek kultury regionalnej z człowiekiem, jak i głęboki sens pozytywnego działania na rzecz wspólnoty regionalnej.

Rozpoczętą w rodzinie edukację regionalną powinna kontynuować szkoła na wszystkich etapach edukacyjnych, w ścisłej współpracy z rodziną. Wymaga to jednak ze strony nauczycieli planowania tej problematyki w opracowywanym przez szkołę programie wychowawczym. Jest ważne, by w projekcie zaakcentowano potrzebę współpracy dyrekcji szkoły i grona pedagogicznego z rodzicami i zaplanowano realizację celów edukacji regionalnej poprzez konkretne formy działalności.

Rodzice powinni wspierać szkołę oraz kontynuować jej działania w środowisku rodzinnym i lokalnym. W ramach integracji rodziny ze szkołą można organizować spotkania wigilijne, wieczorki poezji regionalnej, spotkania z okazji ważnych dla regionu czy miejscowości rocznic, sejmiki o tematyce regionalnej, konkursy wiedzy o regionie, przeglądy piosenek autorskich o tematyce regionalnej, wycieczki do charakterystycznych dla regionu miejsc. Rodzice mogą, na przykład, przygotować krótką prelekcję czy też pomóc w planowaniu i organizacji konkretnego spotkania, gromadzeniu strojów ludowych, a niekiedy pełnić funkcję przewodnika w toku wycieczki do charakterystycznych dla regionu miejsc.

Każde ze spotkań może być także okazją dla nauczycieli do przedstawienia raportu ze swej działalności w zakresie edukacji regionalnej. Uczniowie mogą też zaprezentować własne prace związane z regionem, a także małe formy teatralne: dramę czy inscenizację przygotowaną na podstawie utworów twórców regionalnych.

W podejmowanej współpracy rodziny ze szkołą w realizacji założeń edukacji regionalnej należy zwracać uwagę na różne formy działania w regionie i dla regionu. I tak na przykład, można organizować sprzątanie terenu wokół szkoły, prace porządkowe wokół cmentarza i zaniedbanych mogił, renowację kapliczek. Obok tego na uwagę zasługuje opracowywanie i wydawanie przez uczniów, przy dużym wsparciu ze strony rodziców, dyrekcji szkoły oraz grona pedagogicznego, czasopisma o tematyce regionalnej, którego odbiorcami mogą być nie tylko uczniowie i ich rodzice, ale także społeczność lokalna.

Taka współpraca umożliwia zarówno dzieciom, jak i rodzicom zdobywanie czy też pogłębianie wiedzy z zakres regionalnego dziedzictwa kulturowego oraz podejmowanie działań na rzecz swojej miejscowości czy regionu. Poznawanie regionalnego dziedzictwa kulturowego i troska o jego poszanowanie oraz rozwój stanowi podstawę aktywnego uczestnictwa w życiu innych społeczności, a więc otwarcia na problemy ogólnopolskie i globalne, pomoc w odkrywaniu wartości, których nośnikiem są inne wspólnoty regionalne.

Innymi słowy współpraca rodziców i szkoły w realizacji założeń edukacji regionalnej pozwala wychowywać nie tylko młode pokolenie, lecz także rodziców w duchu poszanowania regionalnego dziedzictwa kulturowego i świadomego uczestnictwa w życiu wspólnoty regionalnej. Istnieje więc potrzeba współdziałania rodziny i szkoły w edukacji regionalnej, przy czym rola szkoły jest uzupełniająca i wspierająca. W ten sposób staje się możliwa integracja wychowania i pełny rozwój osoby wychowanka.

Anna Zellma
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
Olsztyn