Nasza świetlica - propozycje programowe

Działalność świetlicy jest ważnym elementem systemu wychowawczego szkoły. Jej praca powinna być tak zorganizowana, aby spędzanie w niej czasu wolnego było dla uczniów radością połączoną z pożytkiem dydaktycznym.

W czasie pobytu w świetlicy uczeń musi znaleźć czas na rozrywkę, na odrobienie lekcji, zabawę na świeżym powietrzu, na czynności higieniczne i posiłki, a także na zajęcia wynikające z programu świetlicy. W naszej pracy realizujemy tygodniowe cykle tematyczne, które zaczynają się w poniedziałek od rozmowy z dziećmi na temat zaplanowanych imprez. Dzieci zgłaszają też swoje propozycje. Rolą wychowawcy jest wyselekcjonowanie najatrakcyjniejszych. Kierujemy się zazwyczaj "temperaturą" zgłaszanych propozycji, zaangażowaniem dzieci. Zdarza się, że dzieciom brak pomysłów; w takim przypadku wychowawca musi mieć własne propozycje programowe.

Przedstawię teraz stosowany w naszej świetlicy tygodniowy rozkład zajęć. Może on ulegać zmianom z wielu przyczyn, np. szczególnej sytuacji wychowawczej bądź z powodu zmiany pogody. Wówczas zaplanowane zajęcia przenosimy na inny dzień.

Przedstawię propozycje dwóch tematów kompleksowych: "Chcemy żyć w czystym środowisku" oraz "Z kulturą na ty". Skłania mnie do tego fakt, że w pozycjach książkowych są głównie zawarte opisy gier i zabaw, które nie stanowią propozycji programowych ujętych w dłuższe cykle. Zresztą na rynku wydawniczym jest zbyt mało literatury metodycznej dla wychowawców świetlic; brakuje też dostatecznej opieki metodycznej.

• kształtowanie właściwego stosunku do działalności na rzecz środowiska,
• poznanie skutków zniszczeń ekologicznych,
• kształtowanie nawyku dbania o porządek,
• rozwijanie inwencji twórczej przez inscenizacyjne formy pracy z tekstem.
 

• wyrabianie nawyków grzecznościowych,
• kształtowanie odpowiednich postaw interpersonalnych,
• zaszczepianie umiejętności poprawnego wypowiadania się,
• odpowiednie zachowanie się w miejscach publicznych,
• uwrażliwianie na krzywdę ludzką.

Zwrócę jeszcze uwagę na niezwykle przydatne w pracy dydaktyczno-wychowawczej świetlicy zajęcia muzyczne. Nie są one celem samym w sobie, ale środkiem prowadzącym do rozwoju indywidualnego (kategoria I), społecznego (kategoria II) i twórczego wychowanków (kategoria III).          

W kategorii pierwszej - gier przyczyniających się do rozwoju indywidualnego - centralne miejsce zajmuje jednostka. Przez jej zaangażowanie w grę rozwijamy umiejętności indywidualne, takie jak słuch i koncentracja. Celem tej kategorii jest rozwijanie zdolności selektywnego i ukierunkowanego słuchania, umiejętności koncentrowania się na dźwięku i ogólnego wzmocnienia uwagi, w skrócie - nastawiania uszu.

Przykładem takiej gry jest "Muzyczna rozmowa" - rozwijająca umiejętności słuchania. Uczestnicy z instrumentami siadają naprzeciw siebie w dwóch rzędach, w ten sposób, że każda osoba z jednego rzędu ma swojego partnera w drugim. Począwszy od pierwszej osoby w rzędzie, każdy po kolei gra coś na instrumencie, a jego partner stara się to jak najdokładniej powtórzyć. Gdy dojdzie do końca rzędu, następuje zmiana ról i ci, którzy poprzednio grali, teraz powtarzają. Następnie osoba rozpoczynająca zabawę zaczyna znowu grać, a jej partner odpowiada.

Inna służąca rozwojowi koncentracji gra to "Rytmiczny głuchy telefon". Grupa siedzi w kole, a jedno dziecko wybiera sobie w myśli jakąś piosenkę i wystukuje rytm tej piosenki na plecach sąsiada. Ten przekazuje rytm sąsiadowi i tak do końca kółka. Ostatnie dziecko głośno wystukuje lub klaszcze w rytmie, który został mu przekazany. Jeżeli zgadza się on z pierwotnym, wówczas ktoś inny rozpoczyna zabawę, jak na początku.

W kategorii drugiej - gier przyczyniających się do rozwoju społecznego - wyróżniamy gry służące wzajemnemu poznaniu się, gry interakcyjne, gry rozwijające poczucie wzajemnego zaufania. Z ich pomocą możemy skonsolidować grupę. Wzmacniają one i wspomagają poczucie jedności grupy. Zależnie od typu gry możemy stymulować lub inicjować procesy grupowe, takie jak: możliwość wzajemnego poznania się, rozluźnienia się, tworzenia poczucia bezpieczeństwa, zaufania do samego siebie i innych, odwagi, współdziałania.

Przykładem takiej gry może być "Piosenka z dźwięków wydawanych przez zwierzęta". Grupa siedzi w kole. Prowadzący wybiera jakąś znaną piosenkę i proponuje dzieciom jej zaśpiewanie. Potem dzieli uczestników na trzy podgrupy i prosi, aby każda wybrała sobie jakieś zwierzę, którego głos będzie udawała. Grupy przez krótki czas próbują, czy to jest możliwe, po czym prowadzący zaczyna dyrygować, wskazując kolejność, w której grupy śpiewają jeden wers głosem wybranego przez siebie zwierzęcia. Najważniejszą rzeczą jest utrzymanie równego rytmu i tempa. Np. grupa A wydaje dźwięk "muuu", grupa B - "meee", a C - "miauu".

Jeszcze inna gra z tej kategorii to "Stacja zagłuszająca" - gra wprowadzająca i pozwalająca poznawać się wzajemnie. Grupa jest podzielona na trzy w miarę równe podgrupy. Pierwsza - "nadajnik" - ustawia się pod jedną ścianą pokoju, druga - "odbiornik" - pod przeciwległą, a trzecia - "stacja zagłuszająca" - w środku. Tylko ostatnia grupa ma instrumenty.

"Nadajnik" ma kilka minut czasu na wybranie jakiejś dobrze znanej piosenki. Na znak prowadzącego zaczyna ją wykonywać, śpiewając tylko melodię bez słów. "Odbiornik" stara się najszybciej rozpoznać tę piosenkę, podczas gdy "stacja zagłuszająca" próbuje przeszkodzić, grając na instrumentach i czyniąc w ten sposób hałas - zakłócić odbiór. "Nadajnik" i "stacja zagłuszająca" zaczynają równocześnie, a "odbiornik" ma 30 sekund na rozpoznanie piosenki. Jeżeli w tym czasie nie zdoła tego uczynić, przegrywa i następuje zmiana. Można w ten sposób zmieniać podgrupy, tak aby każda wykonywała trzy funkcje po kolei. Po zakończeniu zabawy będzie można stwierdzić, która z nich najszybciej rozpoznała piosenkę.

W trzeciej kategorii znalazły się gry służące rozwojowi umiejętności twórczych. Głównym celem tych gier jest spowodowanie wzrostu zaufania jednostki do własnych zdolności twórczych. W każdym z nas są ukryte tego typu zdolności, ale rzadko mają one szansę się ujawnić. Wykorzystując te gry, staramy się nauczyć aktywności i twórczego myślenia przez odwoływanie się do fantazji uczestników, ich pomysłowości i zdolności do improwizacji.

Taką jest gra "Instrumenty wyobraźni", która pozwala rozwijać zdolność ekspresji i wyobraźni. Grupa siedzi w kółku i każdy po kolei wyjmuje z worka wyimaginowany instrument. Potem, w tej samej kolejności, wszyscy prezentują swój instrument za pomocą dźwięku i gestów. Powinno być to tak przedstawione, by reszta grupy mogła odgadnąć, o jaki instrument chodzi.

Wszystkie opisane gry zostały zaczerpnięte z książki Ger Storms Gry przy muzyce (wyd. Akademos, Poznań 1991).

W mojej szkole głównym założeniem planu pracy świetlicy w zakresie funkcji wychowawczo-opiekuńczej jest pomoc socjalna uczniom. Cel ten realizujemy przez:

• Systematyczną współpracę z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej w celu poznania warunków bytowych uczniów i zapewnienia im bezpłatnych obiadów; pomocą objęto 22 uczniów.
• Kontynuowanie akcji zapewnienia śniadania "Drożdżówka dla najbardziej potrzebujących". Akcja jest prowadzona przy udziale i zaangażowaniu samorządu mieszkańców osiedla "Podlasie" od października 1998 r.; objęto nią 36 uczniów zgłoszonych przez wychowawców klas.
• Zapewnienie MOPS dotacji na zakup podręczników i przyborów szkolnych dla dzieci z rodzin patologicznych.
• Czynny udział w przedświątecznej zbiórce żywności zainicjowanej przez Pilski Bank Żywności:
  • część promocyjna akcji - konkurs plastyczny "Podzielmy się z potrzebującymi",
  • zorganizowanie punktu zbiórki żywności, przygotowanie paczek żywnościowych dla najuboższych rodzin.
• Systematyczne zgłaszanie potrzeb rodzin o najniższych dochodach do Pilskiego Banku Żywności w celu uzyskania pomocy - dla czterech rodzin miesięcznie od kwietnia 1999 r.
• Współpracę z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej oraz Komendą Hufca ZHP w celu zapewnienia dzieciom z rodzin ubogich i objętych chorobą alkoholową wypoczynku letniego. Z kolonii letnich w Strącznie skorzystało czworo dzieci.

W kwestii wychowawczej główny nacisk położono na integrację zespołu dzięki systematycznemu stosowaniu zabaw integrujących, sprzyjających tworzeniu więzi i zaufania w grupie, przełamaniu oporów i lęków. Często stosowano ćwiczenia socjoterapeutyczne ułatwiające nawiązanie kontaktów interpersonalnych, dające poczucie bezpieczeństwa i otwartości w grupie.

Kontynuowano program edukacyjny A. Kołodziejczyka "Aby szkoła stała się w pełni zdrowa i uśmiechnięta", którego celem było:

• kształtowanie umiejętności rozpoznawania i nazywania przeżywanych uczuć,
• kształtowanie pozytywnego obrazu samego siebie (ćwiczenia w ramach tego bloku uczyły dostrzegania swoich mocnych stron, widzenia różnic i podobieństw między ludźmi; dziecko miało okazję usłyszeć, że jest z jakiegoś powodu lubiane),
• uczenie umiejętności porozumiewania się (ćwiczenia związane z budowaniem udanych relacji z innymi, mówieniem otwarcie o tym, co czuje dana osoba, czego potrzebuje i czego oczekuje od innych).

Starano się przeciwdziałać agresji dzieci przez prowadzenie zajęć terapeutycznych nastawionych na kształtowanie pozytywnych zachowań (cykl zajęć z elementami socjoterapii - odgrywanie scenek na podstawie książek J. Grochulskiej Agresja u dzieci i Grupa bawi się i pracuje pod redakcją O. Tokarczuk). Stosowano zabawy i ćwiczenia koncentrujące oraz kształtujące wyobraźnię twórczą dzieci.

Te formy zajęć były oparte na zasadzie wychowania przez zabawę. Ożywiały pracę wychowawczą, wyzwalały emocje i wyobraźnię. Były udane i wartościowe. Chcemy je nadal wykorzystywać i upowszechniać. Niezwykle przydatne do prowadzenia tego typu zajęć były doświadczenia zdobyte podczas warsztatów "Pedagogika zabawy" A. Cieślak oraz "Doskonalenie umiejętności wychowawczych" B. Jabłońskiej.

Zauważyłam, iż uczestnictwo dzieci w zajęciach świetlicowych preferujących ruch i związany z nim wysiłek fizyczny wprowadza je w dobry nastrój, daje radość i przynosi ulgę w psychicznym zmęczeniu po zajęciach szkolnych. Dobrze zorganizowana aktywność ruchowa może być również lekarstwem na rozładowanie emocji, agresji, napięć fizycznych uczniów. Badania wielu naukowców potwierdzają, że już po jednym treningu, np. szybkim marszu, zmniejsza się odczuwanie niepokoju, a zwiększa wewnętrzny spokój, dochodzi do rozluźnienia wielu mięśni, wzrasta poczucie własnej wartości.

W trosce o to, aby na zajęciach organizowanych w świetlicy nie powielać programu wychowania fizycznego i dawać dzieciom jak najwięcej przyjemności, opracowałam odpowiedni program gier i zabaw ruchowych. Z powodzeniem stosuję ćwiczenia izometryczne, czyli ćwiczenia polegające na równomiernym napinaniu mięśni. Nie są one wyczerpujące ani trudne, można je wykonywać wśród różnych codziennych czynności, mając kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt lat. Niektóre z nich można wykonywać w sposób niezauważalny dla innych osób. Nie wiążą się z nimi żadne wydatki, nie wymagają posiadania specjalnego stroju czy specjalistycznego sprzętu, nie wyciskają tzw. siódmych potów, a więc po ich stosowaniu nie jest konieczny prysznic.Oto przykłady ćwiczeń:

Dla wzmocnienia mięśni szyi i karku - dyspozycja: oprzyj łokcie na stole, dłonie połóż na czole i wbrew oporowi pochylaj głowę do przodu; następnie w ten sam sposób wykonuj ćwiczenie na boki.

Dla wzmocnienia mięśni ramion i barków - dyspozycja: stań w drzwiach i obiema rękami z całej siły rozpieraj futrynę na wysokości ramion, następnie siedząc, chwyć dłoń za dłoń, robiąc jakby haczyki. Łokcie trzymaj na zewnątrz. Staraj się rozerwać tę klamrę, odciągając mocno na boki. Można to ćwiczenie wykonywać na różnych poziomach, przed tułowiem i twarzą.

Dla wzmocnienia mięśni grzbietu - dyspozycja: stań w odstępie kroku tyłem do ściany, ręce w łokciach są wyprostowane i dłońmi uciskaj ścianę.

Dla wzmocnienia mięśni brzucha i talii - dyspozycja: wciągnij mięśnie brzucha tak silnie, jak tylko potrafisz, nie wstrzymując w tym czasie oddechu. Po sześciu sekundach pozwól im na odprężenie.

Dla wzmocnienia mięśni nóg - dyspozycja: stań w lekkim rozkroku na wyprostowanych nogach i z całą siłą zaciśnij pośladki, napinając jednocześnie mięśnie nóg; siedząc na krześle postaw stopy na podłodze, obejmij lewą dłonią prawe kolano i próbuj rozchylać uda wbrew oporowi rąk, które ciągną kolana jedno do drugiego.

Niezwykle atrakcyjne i oczekiwane przez dzieci są gry rytmiczne i zabawy taneczne. Wywierają one korzystny wpływ na zdrowie ludzi podobnie jak inne formy aktywności człowieka, np. gry sportowe. Pobudzają cały organizm do większego wysiłku fizycznego. Oddziałują jednocześnie na wiele zmysłów i różne sfery aktywności człowieka, np. na sferę kontaktów społecznych, sferę motoryczną, poznawczą, emocjonalną, fizjologiczną, estetyczną. Mogą pełnić funkcję relaksacyjną, diagnostyczną i terapeutyczną. Dzięki różnym formom zabaw tanecznych i rytmicznych ogólna kondycja fizyczna dzieci się zwiększa, poprawia się ich nastrój, zmniejsza lęk, stają się one po prostu zdrowsze!

Ot, choćby ćwiczenie relaksacyjne: Zamknijcie oczy. Wyobraźcie sobie, że jesteście misiami, które nabiegały się po lesie. Misie są bardzo zmęczone. Czują, że ich ciała stają się coraz cięższe, rozluźnione, bezwładne. Są tak ciężkie, że właściwie nie mogą już się zupełnie ruszyć. Niedźwiadki teraz odpoczywają spokojnie. Spróbujcie posłuchać swojego oddechu, jaki on jest, jak powoli się wycisza i uspokaja. A teraz spróbujcie odetchnąć kilka razy głęboko i mocno. Wasze puszyste ciało staje się znów sprawne, ożywia się. Możecie już się poruszać, poprzeciągać i otworzyć oczy. Ważną sprawą jest dobór odpowiedniej muzyki do poszczególnych ćwiczeń. Najlepiej, jeśli będą to utwory z repertuaru dziecięcego.

Ponieważ świetlice szkolne są czynne przez całe wakacje, a nawet mają więcej chętnych do ich odwiedzania, bo przecież nie wszystkie dzieci wyjeżdżają, te parę propozycji przyda się być może tym, którzy choćby dorywczo zajmują się sprawami wypoczynku dzieci i młodzieży.

Bożena Jabłońska
Szkoła Podstawowa nr 12 w Pile