Adapatacja wychowanka w bursie

Reforma oświaty w większym niż dotychczas stopniu zmusza ucznia do przystosowywania się do zmieniających się warunków na kolejnych etapach kształcenia. Jest ważne podejmowanie takich działań, by ułatwić młodzieży procesy adaptacyjne.

Problemy związane z adaptacją pojawiają się przy zmianie szkoły i jednoczesnym zamieszkaniu w bursie czy w internacie. Wyrazem dobrej adaptacji jest umiejętność zaspokojenia w nowym środowisku własnych potrzeb oraz zdolność do spełniania stawianych wymagań, tj. należytego pełnienia roli ucznia w szkole oraz wychowanka i kolegi w bursie. Przedłużająca się adaptacja może pociągać za sobą wiele negatywnych skutków w postaci:

• zaburzeń emocjonalno-społecznych (lęki, negatywizm, agresja, płaczliwość, unikanie kontaktów społecznych itp.),
• zaburzeń wegetatywnych (zaburzenia snu, łaknienia, wymioty, biegunki, obgryzanie paznokci itp.),
• niepowodzeń szkolnych kończących się niejednokrotnie wykolejeniem wychowanków.

Wyróżnia się dwie grupy czynników mających wpływ na poziom zdolności przystosowawczych człowieka. Są to:

• czynniki endogenne (wewnętrzne), tj. wiek, płeć, indywidualne cechy układu nerwowego, stan zdrowia, ogólny poziom rozwoju psychoruchowego,
• czynniki egzogenne (zewnętrzne), tj. związane z dotychczasowym środowiskiem swojej rodziny oraz z nowym środowiskiem (szkołą, bursą), do którego młody człowiek ma się przystosować.

Wśród czynników związanych z rodziną należałoby brać pod uwagę m.in. status społeczny rodziny, jej warunki bytowe, strukturę formalną, liczbę członków i wzajemne stosunki między nimi, postawy rodziców i związany z tym system wychowawczy.

Wśród czynników pozarodzinnych należałoby uwzględniać oddziaływanie wychowawcze środowiska, z jakiego wywodzi się dany wychowanek (np. poziom pracy dydaktycznej szkoły).

Proces adaptacji nowego wychowanka w bursie rozpoczyna się już w momencie jego wejścia w jej mury. Należy zdać sobie sprawę z sytuacji takiego ucznia: rozpoczyna on zupełnie inny etap życia i jest narażony na nieustanne stresy, związane z licznymi zmianami w dotychczasowym życiu. Do tych zmian należą:

• zmiana środowiska, najczęściej z wiejskiego na miejskie,
• zmiana szkoły, z czym się wiąże zmiana nauczycieli, kolegów, koleżanek,
• zazwyczaj pierwsza dłuższa rozłąka z rodziną i najbliższymi osobami, a to oznacza zmianę trybu życia, przyzwyczajeń, obowiązków, wymagań.

W związku z tym jest konieczne podejmowanie takich czynności wychowawczych, aby proces adaptacji wychowanka do nowych warunków trwał jak najkrócej. Jest ważne właściwe przygotowanie się dyrekcji i samych wychowawców bursy.

W bursie każdy nowy wychowanek zostaje przydzielony do konkretnej grupy wychowawczej i konkretnego wychowawcy. W momencie kwaterowania umożliwia mu się zamieszkanie ze znajomymi lub dobiera się osoby w pokojach pod kątem wieku i profilu szkoły.

Wychowanek zajmuje miejsce w pokoju 3- lub 4-osobowym wyposażonym w podstawowy sprzęt, tj. szafę ubraniową, tapczany, szafki nocne, stół, krzesła, półki na książki. Grupy są mieszane wiekowo, co jest na ogół korzystne. Starsi wychowankowie są zobowiązywani do zaznajomienia nowych z usytuowaniem poszczególnych pomieszczeń w budynku bursy, wspólnie zagospodarowują przydzielone sypialnie, pobierają pościel i kartki stołówkowe, razem wychodzą do szkoły. Należy zauważyć, że starsi mieszkańcy zazwyczaj podchodzą do tego wszystkiego bardzo poważnie i odpowiedzialnie. Zdarza się, że chętnie, a nawet z własnej inicjatywy, przejmują rolę pomocników opiekuna grupy. Udzielają rad dotyczących szkoły, pomagają w rozwiązywaniu  codziennych problemów.

Zawieraniu bliższych znajomości w grupie wychowawczej sprzyja rozmieszczenie grup: każda grupa zajmuje oddzielne piętro, na którym jest 6-7 sypialni i 2-3 łazienki. Od samego początku wychowawca stara się zwracać do wychowanków po imieniu. W celu przyśpieszenia wzajemnego poznania się warto wykorzystywać formy zajęć interakcyjnych polegających np. na kolejnym powtarzaniu imion i indywidualnych cech przez wszystkich siedzących w kręgu. Na zminimalizowanie psychicznych i emocjonalnych kosztów adaptacji wychowanka w bursie oraz na wzrost jego poczucia tożsamości z grupą wychowawczą mają wpływ zajęcia, w których uczestniczy.

Takimi sprawdzonymi metodami są metody aktywizujące. Są one zalecane szczególnie do pracy z małymi grupami. Można je dobierać w zależności od charakteru i potrzeb grupy. Metody aktywizujące pozwalają szybciej przełamać lody, wzajemne nieuzasadnione uprzedzenia. Dają większe możliwości kontaktów interpersonalnych, porozumiewania się oraz wypowiadania każdego uczestnika. Atrakcyjna, zabawowa forma zajęć pozwala zrozumieć samego siebie i innych, swoje relacje z innymi, skłania do refleksji nad różnymi postawami, zachęca do podejmowania świadomej pracy nad sobą itd. Wszystko to sprzyja nawiązywaniu bardziej osobistych kontaktów z wychowankami.

Wychowawca musi pamiętać o tym, że bardzo ważna jest jego postawa od pierwszego momentu zetknięcia się wychowanka z bursą. To właśnie on musi zastąpić młodemu człowiekowi matkę i ojca oraz czuwać nad jego pełnym i wszechstronnym rozwojem, samorealizacją, kształtowaniem się różnorodnego systemu potrzeb. A właśnie potrzeby są podstawowymi mechanizmami regulującymi stosunki człowieka z otoczeniem. Na początku wychowanek ma prawo czuć się osamotniony i zagubiony. Dlatego jest mu potrzebny ktoś (oprócz rówieśników), kto się do niego po prostu uśmiechnie, powie miłe słowo, okaże swoją życzliwość i zrozumienie, a w trudnych chwilach - doradzi, pokieruje, wesprze duchowo. Dzięki takiej postawie opiekuna grupy i starszej młodzieży jest szansa na stosunkowo szybkie wytworzenie się w grupie niemal rodzinnej atmosfery, opartej na zwykłej ludzkiej życzliwości, a po pewnym czasie - na wzajemnym zaufaniu, otwartości, szczerości. Jednocześnie nie ogranicza się możliwości kontaktu z rodziną, zarówno z tą bliższą, jak i dalszą. Są to wzajemne odwiedziny, korespondencja, rozmowy telefoniczne, wysyłanie SMS-ów przez Internet. To pozwala młodym ludziom łatwiej znosić rozłąkę z rodziną.

W prowadzonych w bursie kartach indywidualnych opiekunowie grup odnotowują dane o rodzinie wychowanka, ale również i krewnych mieszkających w Puławach lub w najbliższej okolicy. Istotny jest kontakt wychowawcy z rodziną wychowanka odbywający się w różny sposób, tj. zebrania ogólne, rozmowy indywidualne, kontakt telefoniczny.

Już w pierwszym dniu wychowanek uczestniczy w organizacyjnym zebraniu grupy i zostaje zapoznany z najważniejszymi sprawami, których znajomość jest niezbędna w początkowym okresie pobytu w bursie i w Puławach. Poznanie regulaminu bursy, a w szczególności praw i obowiązków mieszkańca oraz obowiązującego rozkładu dnia, pozwala uniknąć ewentualnych konfliktów z wychowawcami i innymi mieszkańcami bursy. Ponadto zadania, zlecane do wykonania w grupie czy w bursie wspólnie ze starszymi mieszkańcami, przyśpieszają proces wzajemnego poznawania się.

Ważny element w procesie adaptacji stanowi zakładanie wspomnianych kart indywidualnych. Jest to pierwsza dłuższa rozmowa indywidualna z nowym wychowankiem. Ma ona na celu bliższe poznanie jego sytuacji rodzinnej i materialnej, zainteresowań, stosunku do nauki i obowiązków domowych itd. Ten pierwszy etap diagnozy umożliwia rozpoczęcie indywidualnej pracy w kierunku wszechstronnego rozwoju wychowanka. Dlatego wychowawca zachęca do aktywnego udziału w życiu bursy przez przedstawianie i proponowanie młodzieży możliwości realizowania zainteresowań. Chodzi o to, by wychowankowie poczuli się   jak u siebie w domu, by wprowadzili do swoich pokojów i do bursy osobiste akcenty. Dawanie szansy ujawnienia swojej osobowości, zainteresowań, upodobań, oczekiwań czy potrzeb  umożliwia przełamywanie różnego typu lęków, kompleksów, nawiązywanie bliższych kontaktów interpersonalnych.

U większości obserwuje się bardzo szybkie przyzwyczajanie się do pokoju, grupy, nawiązywanie bliskich, serdecznych więzi z wychowawcą i współmieszkańcami. Zdarzające się propozycje wychowawcy zmiany grupy lub pokoju nawet już w pierwszym tygodniu pobytu wychowanka są zazwyczaj odbierane jako kara i wywołują ostry sprzeciw. Każdemu mieszkańcowi proponuje się liczne formy spędzania czasu wolnego. Wychowanek może wybrać sobie to, co go najbardziej interesuje. W bursie działają różne sekcje, rady mieszkańców bursy: naukowa, redakcyjna, higieniczna, stołówkowa, kulinarna, handlowa, sportowa, komputerowa, turystyczna, ekologiczna, gospodarcza, dyżurów. Młodzież ma możliwość spędzania czasu na zajęciach sportowych w sali gimnastycznej w pobliskiej szkole lub uczęszczania na basen. Natomiast w bursie korzysta z biblioteki, czytelni, siłowni, komputera.

To wszystko ma służyć przyśpieszaniu procesu adaptacji wychowanka w bursie, a pośrednio i w szkole. Często są konieczne intensywne i wielostronne działania w kierunku wyrównywania różnic w poziomie intelektualnym wychowanków, korygowania błędów wychowawczych rodziny, uczenia samodzielności i odpowiedzialności. Zdarzają się dzieci bardzo zaniedbane przez rodzinę, wykazujące trudności w kontaktach  społecznych, niewdrożone do dbałości o czystość swojego ciała i ubioru, niena00'''ooooooooouczone podstawowych umiejętności niezbędnych w domu (pranie, szycie, gotowanie, proste naprawy, mycie podłogi czy pastowanie, korzystanie z urządzeń sanitarnych itd.).

Już w początkowym okresie pobytu wychowanka w bursie ujawniają się trudności w nauce. Dotyczy to głównie młodzieży ze środowisk wiejskich,  z rodzin zaniedbanych, niewydolnych wychowawczo, patologicznych.  W celu eliminowania problemów szkolnych organizuje się pomoc koleżeńską, a w wielu przypadkach wychowawca sam udziela konsultacji w nauce z różnych przedmiotów. Na dowód tego, że podejmowane wysiłki wyrównywania szans przynoszą efekty, można przytoczyć przykład jednej z wychowanek. Dziewczynka ta już od pierwszych dni miała ogromne problemy w przystosowaniu się do życia w bursie i w szkole. Dopiero po dokonanej diagnozie okazało się, że podłożem jej kompleksów jest po prostu niedostateczna umiejętność… czytania i liczenia.

Rolą wychowawcy była więc praca od podstaw: nauka czytania i tabliczki mnożenia. Dzięki systematycznej i intensywnej nauce uczennica nadrobiła braki, ukończyła szkołę z dosyć dobrymi wynikami i zdobyła zawód. W jej przypadku rodzice nie przejawiali zupełnie zainteresowania postępami w nauce, a w bursie nie byli ani razu w ciągu 3 lat edukacji córki. Bez pomocy wychowawców bursy dziewczynka nie miałaby szans na sukcesy w szkole i w dalszym życiu.

Bardzo ważne w procesie adaptacji jest nawiązywanie kontaktów wychowawcy bursy z nauczycielami i pedagogami szkolnymi. Niestety wciąż stroną inicjującą te kontakty jest wychowawca bursy. A szkoda, bo to właśnie w szkołach ujawniają się kompleksy naszych wychowanków w stosunku do puławskich koleżanek i kolegów. Zazwyczaj są one eliminowane w pierwszych miesiącach, ale jest tu konieczna pomoc dorosłych, mogących służyć doświadczeniem w zakresie umiejętności pracy nad sobą, dowartościowywania się, podnoszenia wiary we własne siły. Ten cel częściowo udaje się nam osiągać w bursie poprzez rozmowy indywidualne, aranżowane dyskusje w grupach, organizację zajęć ośrodka profilaktyki środowiskowej. W ostatnich latach w rodzinach wychowanków coraz częściej pojawiają się problemy finansowe. W takich sytuacjach okazuje się niezbędna współpraca ze szkołami i z gminnymi ośrodkami pomocy społecznej. Dzięki tym wszystkim działaniom wychowankowie mają zwiększone szanse na przyśpieszenie przystosowania się do nowych warunków w bursie i w szkole, osiąganie pozytywnych, satysfakcjonujących wyników w nauce.

Oczywiście zawsze istnieje ryzyko wystąpienia przypadków braku adaptacji pomimo wspólnych wysiłków opiekuna grupy, rodziców, wychowawcy klasy, pedagoga, psychologa. Takich przykładów można by podać wiele. Są to głównie dzieci pochodzące z rodzin patologicznych. Niestety coraz częściej zdarzają się też niedostosowani z tzw. dobrych domów. Wiąże się to z postępującą skalą bezrobocia i zapracowaniem rodziców, którzy nie mają czasu nawet na zwykłe, codzienne rozmowy ze swoimi dziećmi. W szkole czy w bursie pojawiają się dopiero na wezwanie wychowawców, czyli w momencie ujawnienia się wyraźnych problemów.

To wszystko ilustruje, jak bardzo złożony jest problem adaptacji nowego wychowanka w bursie. Nie można całkowicie oddzielić przeszłości wychowanka od jego teraźniejszości, a bursy od szkoły i rodziny. Jest konieczne współdziałanie wszystkich ogniw odpowiedzialnych za proces opiekuńczo-wychowawczy, tj.  rodziny, środowiska, szkoły i bursy.

Anna Matej
Bursa Szkolna, Puławy

 

1. Pietkiewicz M. (red.): Świetlica szkolna szansą do wykorzystania. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,  Warszawa 1988.
2. Wójcik E. - Metody aktywizujące w pedagogice grup. Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2000.
3. Gaś Z.B. - Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000.
4. Wprowadzenie do pedagogiki zabawy. Wybór tekstów i redakcja E. Kędzior-Niczyporuk, Wydawnictwo KLANZA, Lublin 1998.
5. Jak żyć z ludźmi  (umiejętności interpersonalne). Program profilaktyczny dla młodzieży. Wydawca: Agencja Informacji Użytkowej na zlecenie |MEN, Warszawa 1988.