Wpływ nauczyciela na wizerunek ucznia

Początek okresu dorastania jest specyficzny dla rozwoju wiedzy o sobie młodego człowieka. Samoświadomość ma wówczas inny charakter niż samoświadomość dziecka, któremu wystarczało to, że po prostu jest. Młody człowiek wkracza na trudną drogę poszukiwania swojej tożsamości, na której będzie potrzebował wsparcia od najbliższego otoczenia: rodziców, rodzeństwa, nauczycieli i rówieśników. Dlatego można mówić o pewnej wrażliwości dorastającej młodzieży na informacje pochodzące z zewnątrz, a dotyczące różnych aspektów jej osoby.

Według K. Obuchowskiego potrzeba poznawcza pojawia się wtedy, kiedy coś, co wymaga poznania, wzbudza zainteresowanie. Ten sam autor wyjaśnia, że potrzeba ta jest wzbudzana i podtrzymywana, kiedy jest poznawane to, co nowe, ale zawierające w sobie elementy znanego - połączenie znanego z nieznanym. Nowe zmiany rozwojowe pojawiające się w okresie dorastania dostarczają młodemu człowiekowi nie tylko obiektu wzbudzającego zainteresowanie i chęć poznania, ale również narzędzi, aby uczynić to w sposób bardziej obiektywny i dojrzalszy niż w dzieciństwie.

Szkoła jest miejscem, w którym zdobywa się informacje służące do oceny własnych umiejętności intelektualnych i predyspozycji zawodowych decydujących o dalszym kształceniu się. Dla młodzieży w wieku 13-15 lat szkoła i nauka należą do głównych i ważnych obszarów jej aktywności. Wpływ szkoły będzie związany w dużym stopniu z charakterem relacji nauczyciel - uczeń.

C. Rogers opisuje proces zmian w strukturze wiedzy o samym sobie pod wpływem relacji interpersonalnych, w tym również relacji uczeń - nauczyciel. Na podstawie badań stwierdził, że nauczyciel odgrywa znaczną rolę w ocenianiu przez ucznia własnych umiejętności intelektualnych i manualnych, a także w ocenie poprawności i adekwatności własnego zachowania w sytuacji szkolnej. Społeczeństwo oczekuje od nauczyciela, aby był odpowiedzialny za ukierunkowanie relacji uczeń - nauczyciel w taki sposób, aby służyła dobru uczniów.

Dorastanie to okres, w którym szczególnego znaczenia nabiera grupa rówieśnicza. To właśnie rówieśnicy dostarczają w dużej mierze treści związanych ze społeczną płaszczyzną funkcjonowania, przyczyniając się tym samym do tworzenia wartościujących sądów dotyczących własnych kompetencji społecznych i atrakcyjności interpersonalnej. Samooceny formułowane przez młodzież w wieku 13-15 lat, pomimo nadal widocznego wpływu środowiska zewnętrznego, są jednak w dużym stopniu próbą samodzielnego znalezienia odpowiedzi na coraz częściej pojawiający się problem związany z nadaniem kształtu i kolorytu własnej osobie.

Wartościowanie siebie we wczesnej fazie okresu dorastania jest bardziej krytyczne, kształtowane w wyniku osobistych refleksji i oparte na wnioskach wyciągniętych z własnego doświadczenia, a także opiniach innych ludzi z otoczenia. Ważne jest to, aby była zachowana równowaga między informacjami napływającymi ze środowiska szkolnego i rówieśniczego - mającymi decydujący wpływ na ocenę siebie jako ucznia dokonywaną przez młodego człowieka. Zachwianie tej równowagi przez nadanie priorytetu jednemu z tych źródeł informacji może spowodować deficyt materiału niezbędnego do stworzenia adekwatnego portretu własnej osoby.

Transformacja ustrojowa, jaka dokonuje się w naszym kraju, przyczynia się do przeobrażenia ładu społecznego. Jest więc nieuniknione przewartościowanie wielu idei, zjawisk, poglądów. W zmieniającym się kraju powstają nowe strategie przystosowawcze i sposoby radzenia sobie z rzeczywistością. Zachodzące zmiany powodują, że polska rzeczywistość społeczna i świat funkcjonujących w niej wartości są na drodze poszukiwań w tworzeniu swojego nowego polskiego demokratycznego oblicza. Na drodze tych poszukiwań można jednak niekiedy zaobserwować usilne przejmowanie wzorców kultury zachodniej, gdzie dominuje model społeczeństwa konsumpcyjnego, afirmującego świat wartości materialnych. Coraz bardziej rozpowszechniające się nastawienie na importowaną przez media konsumpcję wytwarza sztuczne, wcześniej niewidoczne potrzeby, mające wpływ na materialistyczną orientację wobec życia.

Opierając się na wynikach badań Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego i danych CBOS, stwierdzono, że ogólna orientacja naszego społeczeństwa jest skierowana przede wszystkim na wartości materialne. Szkoła nie jest w stanie ustrzec się od wpływu tych zmian na własną strukturę i sposób funkcjonowania. Modyfikacjom mogą ulegać szkolne relacje z nauczycielami i rówieśnikami. Zastanawiające jest to, czy w takiej rzeczywistości szkoła nadal pozytywnie wpływa na wartościowanie uczniów, akceptowanie tego obrazu i podejmowanie zgodnych z własnymi możliwościami konstruktywnych działań. Powstaje pytanie, czy ta sytuacja w widoczny sposób eliminuje wpływ szkoły na kształtowanie osobowości młodych Polaków i ich sposób spostrzegania i interpretacji świata zewnętrznego

Psychologia humanistyczna szczególnie podkreśla pozytywny stosunek do samego siebie, uważając go za ważny i niezbędny czynnik wyzwalający twórcze i rozwojowe zmiany osobowości i zachowań człowieka. Uczestnictwo w rzeczywistości społecznej jest ważnym czynnikiem w funkcjonowaniu i pełnym rozwoju osobowości. Stosunki międzyludzkie, twierdzą psychologowie humanistyczni, powinny być spontaniczne, autentyczne, nacechowane wzajemnym zaufaniem i empatią. Aktywne i dojrzałe stosunki społeczne wymagają uświadomienia sobie własnej sytuacji społecznej, pełnionych ról, zajmowanych pozycji.

W jednej z poznańskich szkół podstawowych przeprowadzono badania, aby otrzymać odpowiedzi na następujące pytania:

• Czy tworzony przez uczniów pozytywny obraz nauczyciela w szkole ma związek z pozytywnymi samoocenami związanymi z obrazem siebie?
• Czy postrzeganie nauczyciela jako głównego źródła opinii o sobie ma związek z tworzeniem pozytywnego obrazu nauczyciela w szkole?
• Czy uznanie rówieśników za główne źródło opinii o sobie łączy się z negatywnym obrazem nauczyciela?
• Czy wpływ szkoły na tworzenie własnego systemu norm i wartości oraz rozumienie zdarzeń i zjawisk otaczającego świata ma związek z uznawaniem nauczyciela za główne źródło informacji o sobie jako uczniu?
• Czy pozytywny obraz nauczyciela ma związek z poziomem funkcjonowania uczniów w sytuacji szkolnej uczniów?

Przeprowadzone badania pozwoliły na uzyskanie interesujących wyników:

• Badani uczniowie tym bardziej pozytywnie oceniają siebie, im bardziej pozytywny jest tworzony przez nich obraz nauczyciela.
• Pozytywny obraz nauczyciela nie wyklucza wpływu innych źródeł opinii o sobie na tworzenie swojego obrazu, natomiast negatywny obraz nauczyciela nadaje priorytet opiniom rówieśników.
• Spostrzeganie znaczącego wpływu szkoły jest niezależne u badanych uczniów od pozytywnego obrazu nauczyciela.
• Pozytywny obraz nauczyciela nie wpływa na osiągane przez uczniów wyniki w nauce.
• Wraz z wiekiem uczniów obraz nauczyciela zawiera mniej pozytywnych atrybutów.

Wyniki wskazują, że postępowanie nauczyciela w szkole sprzyja tworzeniu przez uczniów jego pozytywnego obrazu oraz dość znacząco korelują z pozytywnym wartościowaniem siebie jako ucznia. Pozwalają wnioskować o wpływie, jaki ma dobry nauczyciel na to, aby uczniowie tworzyli pozytywne obrazy siebie. Dlatego też w dobie przemian, określanej często czasami bez wzorców i wartości, nie można przekreślić możliwości konstruktywnego wpływu nauczyciela na sytuację szkolną młodego człowieka.

Elżbieta Furmańska
UMA, Poznań