Osobliwości śmiechu uczniowskiego

Wyzwanie Bachtinowskie zdaje się wychodzić naprzeciw potrzebie włączenia w obręb myślenia pedagogicznego nowych perspektyw teoretycznych, stawiających tradycyjne dążenia i intencje pedagogiki w nowym świetle.

To wyzwanie podjęła M. Dudzikowa^[1] u schyłku lat 80., podejmując rozległe badania nad humorem i śmiechem uczniowskim w szkole. Autorka przyjęła założenie, że humor uczniowski stanowi ważne, a przy tym, jak dotychczas, niedoceniane źródło bogatych informacji o jednostce, grupie społecznej oraz szkole jako układzie społecznym i organizacyjnym.

W podręcznikach pedagogiki oraz innych opracowaniach poświęconych polskiej szkole niewiele można znaleźć wzmianek dotyczących humoru. Informacje o strategicznym wykorzystaniu humoru przez uczniów w warunkach lekcyjnych są zawarte w niektórych fragmentach opracowania A. Janowskiego Uczeń w teatrze życia codziennego (Warszawa 1989). W większości opracowań pedagogicznych, a także z zakresu psychologii rozwojowej i wychowawczej hasło humor nie występuje nawet w indeksach rzeczowych. Opracowanie M. Dudzikowej wypełnia lukę na naszym rynku wydawniczym i stanowi godną odnotowania próbę badania zjawisk życia szkolnego przez pryzmat humoru uczniowskiego. Próbę tę już teraz można uznać za udaną, choć stanowi ona zaledwie preludium do przygotowywanej przez autorkę obszernej monografii z zakresu tej problematyki.

Książka składa się z sześciu następujących rozdziałów: "Bachtinowskie wyzwanie, czyli o czym ta książeczka", "Poważnie o komizmie i humorze", "W śmiechu jest klucz..., czyli o fenomenie śmiechu", "Śmiejmy się, kiedy tylko się da..., czyli o niektórych typach i funkcjach śmiechu uczniowskiego", "Szkoła, czyli co? - w perspektywie uczniowskiego śmiechu", "Pimkowszczyzna i homo scholarus".

Autorka - co szczególnie godne podkreślenia - przedstawia zarówno aspekty teoretyczne, jak też praktyczno-pedagogiczne problemu śmiechu uczniowskiego; interesująco prezentuje różnorodne definicje śmiechu w jego aspektach społecznych a pedagogicznych; przeprowadza wnikliwe rozróżnienia między komizmem a humorem, sytuując oba te terminy w różnych spojrzeniach teoretycznych i metodologiczno-badawczych; trafnie wskazuje różnorodne źródła śmiechu, jego uwarunkowania oraz rodzaje analizowanego zjawiska; dokonuje interesujących typologii i zastosowań humoru, wskazując zarówno pozytywne, jak też negatywne wymiary zjawiska.

W książce na szczególną uwagę zasługuje, moim zdaniem, wyłaniająca się z wypowiedzi uczniów typologia nauczycieli. Pierwszy, najliczniejszy typ, stanowią ci, "przeciwko" którym śmieją się uczniowie. Tacy nauczyciele budzą lęk, strach, nienawiść. Śmiech uczniowski łagodzi stres, jest odwetem za frustrację, niszczy porządek i hierarchię władzy. Drugi typ, nieco mniej liczny, stanowią ci, z których uczniowie się śmieją. Nauczyciele ci są skupieni na pozorowaniu władzy. Uczniowie śmiechem demaskują absurdalność tego, co chce być poważne i wspaniałe. Trzeci, najmniej liczny typ stanowią ci, z którymi uczniowie się śmieją. Tacy nauczyciele są najbardziej lubiani, szanowani, podziwiani i niejednokrotnie szczerze kochani. Z takich nauczycieli wywodzą się, co godne podkreślenia, prawdziwe autorytety. Świat profesora Pimko, zauważa nie bez goryczy M. Dudzikowa, jest wiecznie żywy i rodzi wciąż od nowa homo scholarusa.

Przytaczane przez autorkę relacje uczniowskie być może wywołają i u nas śmiech. Lektura książki przekonuje, że warto i należy się wsłuchiwać w śmiech uczniowski, mając w tle Gogolowskie pytanie: z kogo się śmiejecie? Bez tego, jak wyjaśnia aszancki szaman w "Karafce Lafontaine’a", "dusza może być chora".

Mariola Bartosiak-Tomusiak
SGGW, Warszawa