Lepić z gliny czy edukować?

Edukacja przez muzykę stanowi jeden z aspektów szerszego pojęcia, jakim jest wychowanie przez sztukę. Muzyka to bardzo ciekawe i pełne możliwości narzędzie w edukacji rozumianej nie tylko jako nabywanie wiedzy, ale i wszechstronne kształtowanie osobowości. Na przykładzie wieku przedszkolnego można wykazać, jak wykorzystując muzykę, wspiera się i pobudza rozwój dzieci.

Korzenie pedagogiki aktywności twórczej sięgają przełomu XIX/XX wieku, kiedy to rodzą się idee J. Deweya i H. Bergsona. Głoszą oni jako ważne kategorie w życiu człowieka koncepcję działania, doświadczenia, twórczości. Te myśli zainspirowały nowe spojrzenie na okres dzieciństwa: jest to nie tylko konieczny etap życia, lecz cechuje go także swoista autonomia, nie służy bowiem wyłącznie do przygotowania do dorosłości. Podobny sposób myślenia cechuje Cousineta, jednego z rzeczników nowej edukacji: Dziecko posiada w sobie wszystko to, co warunkuje skuteczne wychowanie, w szczególności zaś aktywność nieustanną i nieustannie aktualizowaną, w której zaangażowana jest cała jego osobowość; jest to aktywność istoty znajdującej się w okresie wzrostu, w całym swym rozwoju.

W ten sposób proces wychowania wiąże się ze swobodną aktywnością dziecka, mającą na celu zaspokojenie jego potrzeb. Ekspresja jest właściwa wszystkim dzieciom, szczególnie w młodym wieku. Kształcenie ma być ciągłą rekonstrukcją doświadczenia, a aktywność twórcza spełnia rolę generującą nowe spontaniczne działania, bo tylko one zmieniają i wzbogacają doświadczenie.

Wychowanie przez sztukę urozmaica proces edukacji o elementy wychodzące poza tradycyjne nastawienie. Postawa konformizmu, bezrefleksyjności zostaje zastąpiona swobodną postawą twórczą. Ma to na celu wyzwolenie autentycznej ekspresji człowieka, wywodzącej się z potrzeby komunikowania innym ludziom swoich uczuć, myśli, przeżyć. Postulat swobodnej ekspresji wiąże się ze zmianą w zakresie metod oddziaływania na dzieci. Zamiast na przekazie intelektualnym, edukacja powinna się opierać na wrażliwości, aktywności, wyobraźni bazującej na inspiracji, animacji. Tradycyjnie sądzono, że wrażliwość ma charakter całkowicie spontaniczny i nie podlega działaniu wychowawczemu. Współcześnie mówi się o możliwości kształtowania wrażliwości, co wiąże się z obcowaniem ze sztuką.

Idee te zaowocowały rozwojem nurtu pedagogiki aktywności twórczej. Coraz popularniejsze stały się działania edukacyjne z wykorzystaniem plastyki, ruchu, sztuk wizualnych, muzyki. Przyjrzyjmy się muzyce.


Grzechotka zamiast słów

Chciałbym na przykładzie dzieci w wieku przedszkolnym prześledzić poniżej rolę, jaką może pełnić dźwięk, ruch, rytm w edukacji. Przede wszystkim muzyka ułatwia nawiązanie kontaktu z dzieckiem. Przez proste ćwiczenia (na przykład dialog za pomocą grzechotek zamiast słów) można szybko oswoić się ze sobą, przełamać pierwszy wstyd. Wspólna aktywność zbliża do siebie.

Dzieci w młodszym wieku przedszkolnym nie wyzbyły się jeszcze niemowlęcej ruchliwości. Wykorzystując dźwięki, można prowadzić wiele zabaw ruchowych, które odpowiadają ich ekspresji. Przede wszystkim muzyka, najlepiej tworzona na żywo, stwarza okazje do wymyślania najróżniejszych tańców, oryginalnych kroków powtarzanych przez grupę.

Podczas zajęć dzieci poznają różne instrumenty, głównie perkusyjne, uczą się na nich grać, czyli zdobywają konkretne umiejętności. Wpływa to dodatnio na poczucie własnej wartości. Szczególnie dobry efekt daje używanie instrumentów perkusyjnych ze względu na prostą i łatwą do opanowania technikę gry. Kontakt z instrumentami odpowiada dziecięcej potrzebie operacji na przedmiotach. W wieku przedszkolnym dziecko w niewielkim stopniu posługuje się myśleniem abstrakcyjnym, lecz stosuje poznanie przez przedmiot, w tym wypadku instrument.

Nauka gry na prostych instrumentach ma również tę zaletę, że ćwiczy jeszcze nie w pełni wykształcone zdolności manualne oraz uczy koordynacji rąk (na przykład gra na klawesach). Wraz z poznaniem nowych instrumentów dzieci poznają również muzykę, kulturę innych regionów świata, co ma duży walor edukacyjny. Niektóre instrumenty pełnią funkcje rytualne (bęben, kij deszczowy), z ich pomocą łatwiej wyjaśnić dzieciom magiczny obraz świata, którym posługują się jeszcze dzisiaj Indianie czy plemiona afrykańskie.


Dzieci zamieniają się w drzewa

Wiek przedszkolny to dla małego człowieka okres zabawy. Istnieje wiele rodzajów zabaw z wykorzystaniem muzyki. Zabawy integrujące (na przykład wyśpiewywanie czy skandowanie w różnych rytmach swoich imion), zabawy dynamiczne (na przykład wyklaskanie lub zagranie na instrumencie swego nastroju), zabawy rozluźniające (improwizacje ruchowe). Najpopularniejsze są w tym wieku zabawy tematyczne. Dzięki muzyce można je skutecznie urozmaicić. Podczas zabawy w las proponujemy, aby dzieci zamieniły się w drzewa (szumiąc grzechotkami), stały się zwierzętami (naśladując ich odgłosy). Nagle może się rozpętać burza z piorunami (imitowana klawesami) lub pojawić się w lesie niespodziewany gość... Dzieci, aktywnie uczestnicząc w podobnej zabawie, rozwijają wyobraźnię, spontaniczność, a jednocześnie opanowują reguły zabawy grupowej.

Nauka pracy w grupie jest bardzo istotnym elementem rozwoju dzieci przedszkolnych. Gdy oswoją się one i opanują proste instrumenty, można podjąć próbę grania zespołowego. W tym celu tworzy się kilka podgrup (grupa instrumentów głośnych i cichych, drewnianych i blaszanych), grających naprzemiennie. Zwykle potrzeba kilku prób, by całemu zespołowi udało się płynnie zagrać, ale dzięki temu dzieci uczą się, jak duży i wymierny efekt przynosi ich wzajemna współpraca.

Muzyka stwarza też możliwość wprowadzenia nowych form aktywności dziecka. Opanowanie techniki gry i prostych rytmów na instrumenty perkusyjne odbywa się przy okazji zabawy, ale też motywuje do nauki. Dzieci zapamiętują nazwę instrumentu, wiążącą się z nim legendę, skąd on pochodzi, w jakim rodzaju muzyki jest wykorzystywany. Wreszcie zauważają, że w wyniku ćwiczenia coraz lepiej grają, co wiąże się z włożoną pracą.


Hałasowanie bez skrępowania

Muzyka może spełniać dużą rolę w psychologicznej edukacji dzieci. W wieku przedszkolnym dziecko zaczyna się uczyć bycia z rówieśnikami bez dorosłych. Jest to trudne, szczególnie dla dzieci nieśmiałych, dla których spotkanie z muzyką może się stać swego rodzaju wyzwaniem. Dzięki prostym ćwiczeniom narastania dźwięków (od grania bardzo cichego do bardzo głośnego) dzieci mające trudności z ekspresją, nie zauważywszy nawet kiedy, zaczynają bez skrępowania hałasować. Dzieci ruchliwe, nadpobudliwe mają natomiast szansę ćwiczyć koncentrację, uwagę, bo tylko w skupieniu można dobrze grać. Zresztą ma to efekt sprzężenia zwrotnego, wykonywanie bowiem niektórych rytmów, na przykład na bębnie, powoduje wyrównywanie i pogłębianie się oddechu, co służy uspokojeniu.

Dzieci w wieku przedszkolnym są bardzo ruchliwe, czasami mają trudności z odpoczynkiem. O ile przedszkolaki nie są w stanie leżeć bezczynnie (zresztą wtedy nie odpoczywają, lecz jeszcze bardziej się męczą), to znakomicie poddają się relaksowi lub wizualizacji z wykorzystaniem muzyki. W ten sposób spełnia się następny edukacyjny walor muzyki - dzieci uczą się, w jaki sposób można odpoczywać.

Dzięki różnym ekspresyjnym, dynamicznym zabawom, dzieci mogą się pozbyć nagromadzonych napięć. Zamiast sposobów destrukcyjnych (związanych z agresją) umożliwia się im wyrażanie za pomocą dźwięku, ruchu, uczucia złości i gniewu... Czasem może to przybrać formę zagadki. Cała grupa zgaduje, o jakie emocje chodzi. Tego typu ćwiczenia uczą też dzieci rozpoznawania niewerbalnych wzorców poszczególnych emocji.

Jacek Kisielewski
UAM, Poznań