W poszukiwaniu lepszego świata

Wszelkie próby rozwiązania problemu należy zaczynać od poznania psychiki narkomana, od uruchomienia rezerw umożliwiających odkrycie innych wartości, niż głoszonych w hasłach w rodzaju: "Narkotyki to nie wszystko, to jedyne, co się liczy". Ogromne znaczenie mają badania nad okresem adolescencji, w którym początkowe sporadyczne kontakty ze środkami uzależniającymi przybierają formę trwałych przyzwyczajeń i nałogów. Adolescencja jest w rozwoju człowieka okresem szczególnej wrażliwości, w którym mamy do czynienia z wieloma raptownie i równocześnie dziejącymi się zmianami w trzech obszarach: biologicznym, psychologicznym oraz społecznym.

Realizacja i rozwiązywanie wielu problemów i zadań tego okresu jest bardzo trudne dla młodzieży. Młodzież w wieku 18-22 lat powinna odpowiedzieć sobie na pytania: "Kim jestem i kim mogę być?" (wg Eriksona). Musi określić swoją tożsamość psychologiczną, psychoseksualną i społeczną oraz ustalić własny system wartości i celów życiowych. Brak ugruntowanych wartości i celu w życiu jest bowiem jednym z istotniejszych czynników osobowościowych determinujących występowanie narkomanii.

Najważniejszym więc problemem młodzieży w okresie późnej adolescencji staje się integracja osobowości. Osobowość jest tu rozumiana jako struktura integrująca i ukierunkowująca zachowanie jednostki. Jest zatem pojmowana w takich wymiarach jak: potrzeby, dążenia, obraz świata i samego siebie, emocje, obszary konfliktowe, wartości i cele oraz poczucie sensu życia. Poszczególne cechy osobowości będącej w procesie rozwoju tworzą się stopniowo i utrwalają w miarę nabywania doświadczenia. Ważną funkcją osobowości jest utrzymanie hierarchii celów i wartości.

Poruszam ten problem, ponieważ młodzież w wieku 18-22 lat powinna już sobie wypracować stosunkowo trwały i spójny system wartości i celów w życiu. Procesy te, jak wiemy, nie zawsze przebiegają harmonijnie, a nasz współczesny świat na pewno tego nie ułatwia. Myślę, że można zaryzykować stwierdzenie, że nadużywanie narkotyków stanowi jeszcze jedno zadanie rozwojowe, z którym dorastający człowiek musi sobie poradzić. Jednak, żeby uporać się z tym problemem, trzeba poznać mechanizm powstawania nałogu oraz determinanty osobowościowe, z których istnienia nie zawsze zdajemy sobie sprawę. Szczególnie młodzież nie jest świadoma, że pewne cechy jej osobowości wraz z współdziałaniem wielu innych czynników mogą się przyczynić do uzależnienia od narkotyków.

Wydaje się, że u młodzieży w okresie późnej adolescencji dużą rolę odgrywają determinanty osobowościowe. Wynika to z faktu, że w tej fazie rozwoju ważna staje się kwestia tzw. tożsamości indywidualnej. Młodzież nie poddaje się tak łatwo wpływom grup rówieśniczych, jak na początku dojrzewania. Bardziej skupia się na sobie, swoich potrzebach i dążeniach, a nie na chęci zaimponowania rówieśnikom. Grupa nie stanowi już tak silnego punktu odniesienia dla poglądów i wartości i tym samym nie może być silnym determinantem uzależnienia. Myślę jednak, że u osób, które uzależniają się od narkotyków w tym wieku, motywów należy szukać w strukturze ich psychiki.


Dlaczego biorą?

Zastanawiając się nad osobowościowymi uwarunkowaniami narkomanii, doszłam do wniosku, że nie istnieje jakiś określony typ osobowości, który skazywałby daną jednostkę na uzależnienie, chociaż osobowość amorficzna mogłaby na taką zależność wskazywać. Osoba, która ma rozproszoną osobowość, szybko adaptuje się do różnych warunków, lecz nie ma swojego własnego, moralnego układu odniesienia. Obraz samego siebie kształtuje na podstawie opinii innych osób. Taka labilność w sytuacjach konfliktowych może doprowadzić do niewłaściwych wyborów. Jednak w badaniach nad narkomanią obserwuje się nie tyle występowanie określonego typu osobowości, co raczej jej pewnych cech, które mogą zwiększać ryzyko narkomanii. Są to: brak stabilności emocjonalnej, niezdolność do wysiłku, subiektywizm, submisja, brak odpowiedzialności, niedojrzałość. Oczywiście trzeba zdawać sobie sprawę, że posiadanie tych cech nie skazuje człowieka z góry i niezależnie od innych czynników na uzależnienie.

Istnieje wiele koncepcji tłumaczących mechanizmy powstawania narkomanii. Do ciekawszych należy zasada chęci i przyjemności, w której zakłada się, że o narkomanii decydują stymulanty psychologiczne. Chęć zaspokojenia potrzeb życiowych wiąże się z napięciem emocjonalnym i przyjemnością uzyskiwaną w wyniku ich zaspokojenia. Podobne poczucie relaksu i zredukowania napięcia wywołuje zażycie narkotyku. Pomimo wielu badań tłumaczących mechanizm powstawania nałogu, poglądy na to, kto staje się narkomanem, są podzielone. Zadając młodzieży uzależnionej pytanie: "Dlaczego bierzesz narkotyki i co ci to daje?" - otrzymałam następujące odpowiedzi:

• Kiedy miałam 18 lat nie mogłam się pogodzić z faktem, że jestem zależna od innych, żeby przed tym uciec sięgnęłam po narkotyki; dały mi złudzenie niezależności i zniewoliły mnie doszczętnie.
• Dla dobrej zabawy i niesamowitych przeżyć; wszystko jest wtedy płynne i za nic nie ponoszę odpowiedzialności, jestem dzieckiem.

Te wypowiedzi świadczą o tym, że młodzież ucieka przed odpowiedzialnością, przed życiem, że szuka mocnych wrażeń. Dlaczego tak się dzieje? Biorąc pod uwagę ten okres rozwojowy, można zakładać, że pierwotnym motywem sięgania po narkotyki mogła być nuda, ciekawość, chęć rozrywki, poszukiwanie mistycznych doznań zaspokajających duchowe potrzeby. Dużą rolę odgrywa także potrzeba radości, poszukiwanie przygód oraz chęć rozładowania trudności i przykrych stanów psychicznych związanych z kryzysem tożsamości. Należy zwrócić uwagę na fakt, że młodzież w tym wieku bardziej koncentruje się na sobie, na twórczej realizacji siebie.

Narkotyk może się tu okazać pomocnym i najprostszym, bo nie wymagającym wysiłku środkiem. Może stać się substytutem, dzięki któremu dorastający zaspokoi swoją potrzebę bycia oryginalnym. Jest to niewątpliwie niedojrzały i na dłuższą metę nieskuteczny sposób zaspokajania swoich potrzeb. Powszechna obserwacja codziennego życia i zachowania młodzieży skłania mnie do wysunięcia dwóch podstawowych wniosków dotyczących motywów nadużywania narkotyków:

• brak dostatecznego ukształtowania postaw wobec określonych wartości i celów w życiu lub też ich rozchwianie się czy utrata w sytuacji konfliktów i stresów; narkomania byłaby więc szukaniem namiastek szczęścia w środkach odurzających,
• coraz więcej młodzieży kieruje się zasadą przyjemności, nie licząc się z rzeczywistością; zbyt łatwo, szybko i za wszelką cenę pragnie uwolnić się od wysiłku, pracy czy cierpienia; bardzo łatwo wtedy sięga po narkotyki, aby w ten sposób przenieść się w świat marzeń i wspaniałych, lecz niestety iluzyjnych podróży do nikąd.

Patologiczne cechy osobowości

O bogactwie i skomplikowaniu struktury osobowości świadczy wzajemny wpływ i układ cech psychicznych i fizycznych, ich nasilenie oraz dynamika ich prawidłowego i patologicznego rozwoju. Badania wskazują, że niektóre z cech pogranicza normy i patologii mogą wprost lub pośrednio prowadzić do narkomanii. Jednym z takich znaczących sygnałów są objawy neurotyczne występujące już we wczesnym dzieciństwie (lęk, poczucie krzywdy i osamotnienia). Objawy te mogą się nasilić i kumulować w okresie dojrzewania. W rezultacie mogą sprawić, że odkrycie narkotyku stanie się sposobem pozwalającym redukować lęk. Charakterystyczną cechą osobowości skłonnej do uzależnień jest znaczny brak zainteresowań społeczno-kulturalnych i tendencja do postaw aspołecznych. Te negatywne postawy mogły się pojawić już w dzieciństwie i pogłębić jeszcze bardziej w latach szkolnych w postaci niechęci wobec szkoły i nauczycieli. Brak stabilności emocjonalnej, agresja, infantylność uczuć świadczą o ukształtowaniu się negatywnych postaw w sferze uczuciowej, co w konsekwencji może wytworzyć potrzebę ucieczki w świat narkotyków.

U narkomanów stwierdza się nasilony poziom konfliktów. Najbardziej newralgicznym obszarem okazała się kategoria obejmująca obraz samego siebie. Większość uzależnionej młodzieży cechował negatywny stosunek do siebie już wtedy, gdy nie miała jeszcze kontaktu z narkotykami. Zaburzony i zniekształcony wizerunek własnej osoby oraz pesymistyczna postawa wobec przyszłości przyczyniły się w znacznym stopniu do zaburzeń w zachowaniu. Młodzież ta również odznaczała się niskim poziomem wiary we własne możliwości. Osobom tym często towarzyszył lęk wynikający z braku zaufania do siebie i własnych uzdolnień. Można było usłyszeć takie wypowiedzi: Boję się życia, ludzi, przyszłości, siebie.

Myślę, że przekonanie o braku perspektyw w życiu, niekoniecznie mające rzeczywiste uzasadnienie, to jedna z głównych właściwości osobowości determinująca narkomanię. Negatywne postawy wobec samego siebie pogłębiały sytuacje konfliktowe, co ujawniało się zaburzeniami w kontaktach interpersonalnych oraz w postrzeganiu własnej osoby. Niskie poczucie własnej wartości powodowało, że młodzież łatwo rezygnowała z walki i w ten sposób pogłębiało się jej niezadowolenie z siebie. Krytyka powodowała u nich skłonność do załamywania się. Silne napięcie emocjonalne towarzyszące tym konfliktom młodzież próbowała rozładować za pomocą środków odurzających. Oczywiście narkotyki nie likwidowały konfliktów, lecz wręcz je pogłębiały, dawały jedynie chwilową ulgę.

Mając okazję obserwować w ciągu kilku lat osoby jeszcze przed uzależnieniem, mogę stwierdzić, że z jednej strony charakteryzowały je takie cechy, jak pesymizm i subiektywizm, a z drugiej strony - niekonwencjonalność i oryginalność. Nadużywały one narkotyków, dlatego że pragnęły być sobą, robić to, na co naprawdę miałyby ochotę. Był to ich subiektywny sposób demonstracji własnego ja. Taka postawa świadczy o niedojrzałości, ale dzięki temu osoby te były zdolne zaakceptować samych siebie. Niektórzy twierdzili, że dzięki narkotykom mogą tworzyć i w ten sposób się realizować.

Lękliwość, nieufność

U bardzo wielu osób, które uzależniły się od narkotyków w wieku 18-22 lat można było stwierdzić bardzo wysoki poziom neurotyczności. Wyrażał się on w takich objawach, jak: nieufność, niepokój, niezrównoważenie emocjonalne, wysokie napięcie wewnętrzne. Narkotyk w tym przypadku miał uwolnić od napięcia i frustracji. Osoby o tzw. osobowości skłonnej do uzależnień charakteryzowała mała tolerancja na frustrację. Młodzież ta miała wysokie aspiracje, ale niestety mniejszą chęć do ich realizacji. Niezdolność do wysiłku i brak umiejętności rozwiązywania problemów powodowały uciekanie w uzależnienie. Innym źródłem niepokoju u narkomanów było niezrównoważenie emocjonalne, przejawiające się niedojrzałością, lękliwością, niecierpliwością i wrażliwą wyobraźnią. Brak zainteresowania ze strony otoczenia, przy potrzebie współczucia, uznania i akceptacji u dorastającej młodzieży powodował stany napięcia ujawniające się drażliwością.

Trzecim źródłem neurotycznego niepokoju była nieufność. Osoby nieufne miały skłonność do trzymania się na uboczu, pragnęły być samowystarczalne, były nadmiernie krytyczne, niekiedy nawet i agresywne. Przyczyn swojego własnego niepowodzenia w życiu szukały u innych ludzi. Silna potrzeba samorealizacji przy jednoczesnym braku podejmowania aktywności w celu zaspokojenia tej potrzeby sprawiały, że młodzież postrzegała własną rodzinę jako źródło wszelkich porażek. Z tego wynikały negatywne postawy w stosunku do osób najbliższych.

Do osobowościowych uwarunkowań zwiększających ryzyko uzależnienia można zaliczyć ekscentryczność, niekonwencjonalność oraz przyjmowanie wszystkiego z rezerwą. Nie trzeba mieć wielu problemów, wystarczy, że młodzież poszukuje nowych podniet, że chce doznać czegoś, czego nigdy dotąd nie przeżyła. Do tego dochodzi jeszcze pogląd większości młodzieży, że w życiu trzeba spróbować wszystkiego.

Młodzież w wieku 18-22 lat jest w okresie tworzenia się i umacniania bardziej trwałych struktur osobowości. Stopień integracji osobowości wiąże się ze zdolnością do efektywnego zmniejszania napięcia psychicznego. Osobowość dobrze zintegrowana radzi sobie z wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami wywołującymi dyskomfort psychiczny, korzystając z mechanizmów obronnych oraz zachowań społecznie aprobowanych. Natomiast osobowość słabo zintegrowaną sytuacje trudne (stresy, konflikty, frustracje) wyprowadzają ze stanu równowagi, której przywrócenie jest jednocześnie o wiele trudniejsze. Taka osobowość w skomplikowanych sytuacjach życiowych potrzebuje sztucznej ulgi. Potrzeba ta jest tym silniejsza, im głębsza dezorganizacja osobowości.


Chęć ucieczki

Narkotyki usuwają przykry dla młodzieży stan napięcia emocjonalnego. Ale czy można zaryzykować stwierdzenie, że narkotyk może stać się substytutem mechanizmu obronnego osobowości? Moim zdaniem nie, jednak młodzież zbyt łatwo sięga po te substytuty, które pozwalają odprężyć się i uzyskać dobry humor. Charakterystyczną cechą młodych ludzi sięgających po narkotyki jest wysoki stopień marzycielstwa oraz duża rozbieżność między tym, jakimi chcieliby być a jakimi są w rzeczywistości. Taki stan może powodować chęć ucieczki w świat narkotycznych wizji.

Moim zdaniem największym determinantem osobowościowym narkomanii u młodzieży w wieku 18-22 lat jest brak poczucia sensu życia i brak sprecyzowanych wartości i celów w życiu. Wielu narkomanów cechuje pozytywna postawa wobec różnych wartości i celów, jednak bez woli ich realizowania. Największym pragnieniem osób uzależnionych jest mieć nieograniczoną swobodę. U młodzieży skłonnej do uzależnień można zaobserwować postawę rezygnacji wobec życia i przyszłości, apatię, poczucie pustki i zagubienia. Ocenianie życia jako bezcelowego stawało się podstawą uznania swego życia za przegrane, szare, bez szans znalezienia w nim sensu. Jedyną iluzoryczną nadzieję znalezienia w nim sensu stwarzały narkotyki.

Poczucie sensu życia w dużej mierze zależało od przyjętej hierarchii wartości. Jeżeli młodzież za najważniejszą wartość uznaje zabawę, brak powinności i beztroskę, to w wielu przypadkach sprzyjało to tworzeniu się klimatu uzależnienia lub wprost prowadziło do narkomanii. Na podstawie własnych obserwacji mogę stwierdzić, że pustka egzystencjonalna i zagubienie to ważny czynnik przyczyniający się do sięgania po narkotyki.

Wielu autorów i badaczy zajmujących się młodzieżą uzależnioną od narkotyków, a także my, społeczeństwo, wykazuje tendencję do wartościowania osobowości. Wynika to z faktu, że w powszechnym rozumieniu osobowość może być dobra lub zła (Hall i Lindzey). To właśnie wartościujące postawy badaczy są zasadniczym powodem tego, że w literaturze przedmiotu nie zetknęliśmy się z próbami wiązania dodatnich, społecznie akceptowanych cech osobowości z podatnością na uzależnienia. Istnienie takich cech, jak konformizm, towarzyskość, otwartość czy tendencja do dominacji mogłoby prawdopodobnie wskazywać na taką relację. Sami narkomani wymieniali te cechy jako charakteryzujące ich osobowość.

Podsumowując, mogę stwierdzić, że istnieją cechy osobowości predysponujące młodzież do uzależnień. Próby psychiatrycznej diagnozy cech osobowości nasuwają oczywiście poważne wątpliwości. Psychiatrzy badają narkomana dopiero po wytworzeniu się u niego nałogu, a zatem nie są w stanie całkowicie oddzielić cech wynikających z nałogu od tych, które spowodowały nałóg. Moje obserwacje osób, które uzależniły się od narkotyków, wskazują z całą pewnością na istnienie tych cech. Gdybym miała napisać równanie uzależnienia, to wyglądałoby ono w taki sposób: każdy człowiek + predysponujące cechy jego osobowości + narkotyk + sprzyjające okoliczności = uzależnienie.

Joanna Gawlik
UMK, Toruń