Młodzież i etyka

Nauka o tych wartościach opiera się na rozróżnianiu i rozumieniu normy dobra i piękna, tę zaś ideę normy dobra i piękna znajdujemy w przyrodzie, pisze H. Gadamer: Wygląd człowieka, rośliny, zwierzęcia stanowi naoczne kryterium oceny danego obiektu. (...) Jest ono jednostkową daną wyobraźni, obrazem całego gatunku występującą między poszczególnymi indywiduami. Zachwycamy się więc przyrodą nie tylko ze względu na piękno czy dobro idei w niej zawartej, lecz również dlatego, że nie występuje ona przeciw żadnemu z warunków ograniczających występowanie wartości. Odkrywanie pięknych form w przyrodzie daje nam do zrozumienia, że stworzyła ona piękno i budzi zainteresowanie ludzi, którzy już wcześniej poznali, co jest etycznie dobre.

Nie ma jednak zgodności wśród myślicieli i badaczy tego problemu, co jest dobrem, pięknem, co zaś brzydotą i złem. A. Van Melsen sądzi, że odpowiedź na postawione pytanie zależy od kultury i okresu historycznego, w którym ten problem analizowano. W różnych epokach historycznych etyczne było nie tylko to, co możliwe (w danych warunkach), lecz również to, co budziło lepsze perspektywy rozwoju cywilizacyjnego, doskonalenia istniejącego porządku, osiągania celów życiowych.

Z własnych doświadczeń wiemy, iż obecny człowiek może czynić dobro tam, gdzie kiedyś był bezsilny. Nie wszystko jednak, co było dobre dla techniki, rozwoju cywilizacyjnego i nauki, jest dobre dla człowieka. Człowiek niejako ze swej natury ma obowiązek bycia dobrym, co normie etycznej nadaje jej bezwarunkowy charakter. Taki właśnie reformatorski pogląd na omawiany temat przedstawia I. Kant. Twierdzi on, że istnieją pewne maksymy, imperatywy, prawa naturalne, które powinny stać się obowiązujące, ustawodawcze w postępowaniu człowieka. Wszystko, cokolwiek w świecie zdarza się, dzieje się wedle praw natury i wywołuje określone przyczyny. Te zaś wywołują inne przyczyny i skutki zachodzące w naszym życiu oraz myśleniu - tego procesu nie sposób uniknąć, pisze I. Kant.

Bardziej łagodny wydźwięk nadaje swoim poglądom Tomasz z Akwinu. Wskazuje, że mimo podlegania człowieka prawom natury ...istnieje w nim partycypacja w prawie wiecznym, dzięki któremu człowiek odróżnia dobro od zła. Innymi słowy prawo naturalne dotyczy tego, co człowiek rozpoznaje jako dobre, posługując się swoją rozumną naturą i szczególnym stosunkiem łączącym go ze Stwórcą. Z tego też względu dobro (zdaniem Tomasza) jest tym, do czego człowiek ma skłonność, do czego wraca z natury, co dzieli z innymi, co skłania go do szukania prawdy i unikania zła.

Reasumując powyższe: przynależność człowieka do natury i jego Stwórcy powinna być dla niego normą ludzkiej moralności, w której bez odwoływania się do zawiłych i rozległych przepisów prawnych znajdzie odpowiedź, co jest dobre, piękne i jak się zachować, aby stało się ono rzeczywistością.

*

W naszych badaniach chcieliśmy się dowiedzieć, jaki jest udział edukacji przyrodniczej w kształtowaniu zachowań etycznych młodzieży. Jednym z etapów tego problemu był udział młodzieży wybranych szkół podstawowych w zajęciach na terenie parku krajobrazowego. Zajęcia terenowe z 65-osobową grupą uczniów klas IV-VIII pod opieką nauczycieli biologii i geografii zorganizował Wojewódzki Ośrodek Metodyczny. Problem wartości etycznych nie był jednak tematem zajęć terenowych. W badaniach potraktowaliśmy je opisowo, tak jakby były obiektami wcześniej znanymi, lecz niedefiniowalnymi, niezależnymi od podmiotu i jego woli.

Każdy uczestnik zajęć otrzymał kartki z pytaniami otwartymi. Na jednej z kartek uczniowie mieli odpowiedzieć: "Co w parku krajobrazowym Góra św. Anny wzbudza twoje zainteresowanie, co cię absorbuje, pociąga, co cenisz najbardziej?" Pytanie na drugiej kartce miało następującą treść: "Co w parku krajobrazowym Góra św. Anny wzbudza twój niepokój, oburzenie, co cię irytuje, co chciałbyś zmienić, z czym się nie zgadzasz?"

Z charakteru pytań wynika, że można w nich wyróżnić: znak wartości (pozytywną lub negatywną wartościowość), jakość wartości oraz pozycję wartości wysokich i mocnych w hierarchii wartości. Pozytywna lub negatywna wartościowość znaku ujmowanej wartości wynika z naszej świadomości emocjonalnej. Nie zdarza się, mówi N. Hartmann, by wartość pozytywna była przez naszą świadomość ujmowana jako negatywna i na odwrót, może jedynie być ślepa na pewne wartości. Odczucie wartości nie jest ich poznawaniem, to wartości nas ujmują, ogarniają i ograniczają pojemność świadomości aksjologicznej. Są one zawsze niezmienne, absolutne i obiektywne, dlatego N. Hartmann zalicza je do idei lub materii wartości, które istnieją niezależnie od naszych odczuć.

Zebrane wyniki badawcze poddaliśmy analizie i uszczegółowieniu oraz zestawiliśmy w tabelach 1 i 2, posługując się kryterium znaku wartości. Wyszczególniliśmy też podstawowe klasy wartości (wartości witalne, moralne, estetyczne, poznawcze) oraz podaliśmy miejsce wartości w hierarchii danej klasy (wysokość i moc).

Z zestawienia cech wartości pozytywnych wynika, że tym, co młodzież absorbuje, cieszy, zachwyca, są najczęściej wartości estetyczne. Aż sześć pozytywnych cech (wartości estetycznych) uzyskało najwyższą akceptację i uznanie uczniów. Świadczy to, że piękno i dobro przyrody jawi się wielu osobom jako norma, która determinuje wartość tego, co ktoś robi, co powinno być urzeczywistnione, zachowane w danej formie lub porządku.

Powinien więc być miły nastrój w przyrodzie (29 odpowiedzi), piękne krajobrazy (40 odpowiedzi), w parku powinny bytować gatunki chronione (23 i 26 odpowiedzi), powinniśmy odczuwać radość z kontaktu z przyrodą (42 odpowiedzi), mieć bogatą roślinność w parku (36 odpowiedzi). Podobne sytuacje i doznania pozwalają uczniom cieszyć się, odpoczywać, poznawać oraz doceniać to, co jest dobre i piękne.

*

Równie wysoko w hierarchii wartości znalazły się wartości bytujące w przyrodzie przysługujące aktom spełnianym przez osoby. Przykładowo: aż 44 osoby dostrzegały wartości piękna, czego zasługą była dbałość ludzi o zieleń, kwiaty, zagrody domowe, alejki parku itp. Dzięki czynnościom jednych ludzi inni doznawali wartości etycznych. Etyka bowiem dowodzi, że na każdej istocie ludzkiej spoczywa obowiązek bycia dobrym. Uczniowie aprobowali też ideę ochrony zagrożonych gatunków zwierząt i roślin w parku krajobrazowym oraz działania chroniące te gatunki - aż 49 uczniów dostrzegało w tych aktach występowanie wartości etycznych.
 

Z tabeli 2 wynika, że negatywne wartości przysługują aktom spełnianym przez ludzi. Wywołują one mocne reakcje emocjonalne na ich urzeczywistnienie. Wśród rozpatrywanych wartości negatywnych wysokie miejsce w hierarchii uzyskały te, których wartość jest mocniejsza - fundamentalna. Fundamentalna zaś o tyle, o ile warunkuje realizację innego rodzaju wartości. I tak, zanieczyszczanie powietrza przez zakłady przemysłowe szkodzi zdrowiu i życiu człowieka oraz innych istot żywych dlatego budzi wśród respondentów największy gniew i oburzenie (I miejsce w hierarchii badanych wartości). Budowa autostrady (II miejsce) narusza inne dobra fundamentalne, takie jak poczucie zagrożenia własności, niezależności, zubożenie piękna parku krajobrazowego itp. Nieco mniejszą "moc" (miejsce III) uzyskało zaśmiecanie parku i adaptowanie terenów parku pod budownictwo przemysłowe. Można więc sądzić, że wartość bezpieczeństwa, zdrowia i życia (wartości witalne i wartości moralne) jest dla respondentów mocniejsza od wartości piękna, gdyż brak piękna nie stanowi dla ludzi zagrożenia życia.

W przypadku zagrożenia wartości witalnych lub moralnych pojawia się sprawiedliwość - jako wartość chroniąca dobro etyczne - i aby mu zapobiec, domaga się zastosowania systemu nakazów i zakazów. Dla zobrazowania tej sytuacji przytoczymy troskliwe pytania uczniów. Pytali oni między innymi: "Dlaczego nie założono filtrów ograniczających emisję gazów i pyłów z zakładów przemysłowych?", "Dlaczego w parku buduje się zakłady przemysłowe? Co jest ważniejsze - park czy przemysł?" itp.

Zmysły ludzkie (wzrok, słuch, smak, dotyk) pozwalają nam doznać, jak jest w rzeczywistości, dopiero rozumne informacje powstające w naszym umyśle pozwalają nam orzekać, jak być powinno. To jednak, co powinno, tkwi również w ożywionej przyrodzie, jej prostocie, prawdzie, szlachetności, godności itp. wartościach. Uczniowie, mając moc ludzkiego rozumu i woli, bez trudu wskazywali, co jest dobre, a co złe w obserwowanej przyrodzie parku krajobrazowego. Wydaje się, iż opisany model świadomości aksjologicznej jest najprostszy, najskuteczniejszy oraz przydatny w kształtowaniu zasad etycznych dzieci szkolnych.

Anna Chwist
Uniwersytet Opolski

Literatura

1. E. Gilson, Tomizm, Wprowadzenie do filozofii Św Tomasza, Inst. Wyd. "PAX", Warszawa 1970.
2. Hans-Georg Gadamer, Prawda i metoda, Wyd. "Inter esse", Kraków 1993.
3. A. Van Melsen, Nauki fizykalne a etyka, Inst. Wyd. "PAX", Warszawa 1970.
4. W. Galewicz, N. Hartmann, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987.