Osobowość nauczyciela wychowawcy

Uczniowie chcą widzieć w wychowawcy to, co najlepsze. Cała gama pozytywnych cech - kultura zachowania, kultura języka, serdeczność, sprawiedliwość oceniania, umiejętność rozwiązywania konfliktów - musi być wkomponowana w osobowość nauczyciela wychowawcy, by mógł spełniać właściwie swoje posłannictwo. Oprócz cech osobowości ważna jest też wiedza o uczniach, o ich rozwoju psychofizycznym, zaburzeniach, defektach, sytuacji materialnej rodziny itp.

Zawód nauczyciela jest szczególny i nie da się porównać z żadnym innym. W pracy wychowawczej mamy do czynienia z tym, co jest najbardziej skomplikowane, bezcenne i najdroższe w życiu - z człowiekiem. Od nas, od naszego kunsztu pedagogicznego i mądrości zależy droga życiowa wychowanka, jego rozwój umysłowy, charakter, postawa obywatelska, miejsce i rola w życiu, wreszcie szczęście osobiste.

Efekty pracy pedagogicznej są dostrzegalne nie od razu, lecz po upływie długiego okresu. Powinnością szkoły, naszym najważniejszym zadaniem jest przezwyciężenie skutków negatywnych oddziaływań. Osobowość człowieka może się w pełni ujawnić pod wpływem mądrego, rozważnego i doświadczonego wychowawcy. Jedną ze znaczących właściwości twórczej działalności pedagoga jest konieczność uwzględniania ciągle zmieniających się sytuacji. Dziecko cały czas się zmienia, dziś jest inne niż wczoraj. Najważniejszymi instrumentami naszego oddziaływania na psychikę dziecka są słowa, ukazywanie piękna przyrody, literatury i dzieł sztuki, kierowanie emocjami ucznia.

Przed kilkoma laty, pracując w szkole wiejskiej w klasach początkowych, wybrałam się z dziećmi z trzeciej klasy do lasu. W tej klasie był chłopiec swawolny, ruchliwy. Na imię miał Damian. W czasie, gdy dzieci zgromadzone na polanie słuchały moich wskazówek, Damian przepadł w gęstwinie, a następnie ukrył się gdzieś w wąwozie, skąd dochodziło tylko jego pokrzykiwanie. Na pozór mogłoby się wydawać, że Damian zrobił to naumyślnie, dla zamieszania. Pomyślałam sobie: nie należy wyolbrzymiać dziecięcych intencji. Nie będę się gniewać i okazywać zdenerwowania, lecz potraktuję to jako ciekawą zabawę. - Chodźcie, zwróciłam się do dzieci - schowamy się i nie my jego, ale on nas będzie szukał. - Po cichu, bezszelestnie dotarliśmy za wąwóz. Dzieci były zachwycone kryjówką. Uczeń pokrzykiwał jeszcze przez chwilę, po czym zamilkł. Następnie pojawił się w innym miejscu i naśladując wronę, zaczął się zbliżać do opuszczonej przez nas polany. Już nie pokrzykuje, nie naśladuje ptaka, lecz nawołuje trwożliwie: "Gdzie jesteście? Odezwijcie się!" O wiele lepiej jest stworzyć sytuację, która nabierze zupełnie innego charakteru niż konflikt.

Innym środkiem rozładowania napiętej atmosfery i powstrzymywania gniewu jest humor. Nauczyciel wesoły, pogodny, który nie wpada w gniew z byle powodu, jest lubiany i szanowany przez dzieci. Brak poczucia humoru przeszkadza w znalezieniu wspólnego języka z dziećmi, rodzi nieufność. Zatruwającą życie uczniów przyczyną co najmniej połowy konfliktów jest właśnie brak wzajemnego zrozumienia między uczniami a nauczycielem.

Moje długoletnie doświadczenie wskazuje, że nerwom pedagoga dla regeneracji i wzmocnienia sił są niezbędne dłuższe okresy spokoju. Warunkiem takiej regeneracji sił jest właśnie wykorzystanie czasu przeznaczonego na odpoczynek. Prawidłowo organizowany wypoczynek wzmacnia kompensacyjne zdolności systemu nerwowego, służy jego uodpornieniu, przywróceniu równowagi, umiejętności poddawania stanów emocjonalnych kontroli rozumu. Doświadczenia nauczycieli pracujących dłużej w szkole wskazują, że opanowanie można najszybciej przywrócić w zmienionych warunkach, kiedy wysiłek fizyczny jest połączony z refleksją, z obserwacją zjawisk przyrody. A jednocześnie trzeba posiąść umiejętność właściwego wysiłku nerwowego w codziennej pracy.

Zachowanie dziecka wywołuje w nas ciągle uczucie satysfakcji bądź niezadowolenia, napawa radością lub goryczą. W całej rozległej gamie uczuć, jaką niesie z sobą świat dziecka, są dźwięki i przyjemne, i zasmucające. Dobra orientacja w tej harmonii nastrojów jest najważniejszym warunkiem sukcesów w pracy pedagogicznej. Nauczycielowi nie umiejącemu dostrzegać świata dzieciństwa często zagraża ogólne wyczerpanie nerwowe.

Każdego dnia mam tylko trzy lub cztery lekcje - pisze Grażyna z województwa rzeszowskiego. - Po lekcjach wracam do domu rozbita, zmęczona; nie mam siły przygotować się do lekcji czy czytać, nie chce mi się nawet myśleć. W czasie pracy w szkole nerwy mam napięte jak struna. Szaleństwa dzieci odbierają mi spokój. Wydaje mi się, że każdy chłopiec myśli tylko o tym, jak mi dokuczyć. Zwracam uwagę uczniom, chcę być spokojna, ale głos mi się łamie, drętwieją ręce i nogi. Co mam robić?

Musimy pamiętać, że nie ma wśród dzieci - chłopców czy dziewcząt - złoczyńców, a jeśli już się tacy pojawiają - to są oni wytworem zła i uleczyć ich może tylko dobro i optymizm nauczyciela. Optymizm, wiara w człowieka to niewyczerpane źródło twórczej energii, mocnych nerwów, dobrego zdrowia wychowawcy.

Bardziej niż ognia wystrzegać się trzeba szyderstwa. Nauczycielowi udało się zbesztać ucznia, urazić jego ambicję: wpisał mu uwagę w dzienniczku i gdzieś w głębi świadomości zrodziła się radosna myśl: moją uwagę przeczyta ojciec ucznia, on jest wymagający, więc ukarze syna przykładnie. Spojrzał mimochodem w smutne oczy dziecka, zachowując zupełny spokój. Pamiętajmy, że takie chwile są początkiem naszych niepowodzeń. W głębi serca nauczyciela zakiełkowało szyderstwo, radość z cudzej porażki.

Nietolerancja wobec psot i figlów dziecięcych czyni nauczyciela chłodnym moralistą, sumiennym nadzorcą, znienawidzonym przez dzieci, które odpłacając mu się za ciągłe uwagi i zrzędzenie, starają się go wyprowadzić z równowagi. Jeśli nauczycielowi nie udaje się tego przezwyciężyć, stanie się zgryźliwą, obolałą istotą, a praca będzie dla niego istną katorgą. Życzliwość i rozumna dobroć to podstawa więzi pedagoga z dziećmi.

Do zasadniczych obowiązków wychowawcy względem uczniów należy poznanie zespołu swej klasy i każdego ucznia oraz jego środowiska rodzinnego, a należy także systematyczna kontrola frekwencji i analiza absencji uczniów w każdym tygodniu, miesiącu, kwartale czy półroczu i w końcu roku szkolnego. W przypadku uczniów trudnych wychowawczo i wykolejających się jest obowiązany dokonać dokładniejszego zbadania źródeł i przyczyn negatywnych manifestacji za pomocą metod ankiety-wywiadu, czyli sondy środowiskowej. Wychowawca klasy, chcąc właściwie kształtować osobowość uczniów, ma obowiązek pamiętać o prawidłowych metodach, do których należy: wykorzystanie dobrych przykładów godnych naśladowania, np. bohaterów literatury i historii. Każdy wychowawca powinien otaczać specjalną opieką uczniów zaniedbanych i opóźnionych w nauce, docierać do przyczyn tego zjawiska.

Poza tym jednym z podstawowych czynników kształtujących osobowość uczniów jest osobowość uczących nauczycieli, gdyż jest ona wzorem, który uczniowie naśladują. W związku z tym wychowawca klasy czuwa, aby każdy nauczyciel uczący w jego klasie miał autorytet moralny, autorytet wiedzy i autorytet taktu pedagogicznego. Tego typu wzorce nauczycieli są przyjmowane przez wychowanków, naśladowane i często wspominane w ciągu całego życia, zwłaszcza takie cechy osobowości, jak: życzliwość, obowiązkowość, sprawiedliwość, wyrozumiałość, uprzejmość, opanowanie, optymizm, pogoda, pozytywny humor, subtelność, budzenie wzruszeń.

Wychowawca klasy jest zobowiązany zaznajomić nauczycieli uczących w jego klasie z typologią swych uczniów, ich trudnościami, zwłaszcza tych jednostek, którym może grozić wykolejenie się.

Do funkcji nauczycieli wychowawców należą także obowiązki względem rodziców uczniów. Trzeba najpierw poznać środowisko rodzinne swych uczniów na podstawie ankiety-wywiadu. Potem trzeba dokonać wyboru rady klasowej, opracować plan pracy rady klasowej rodziców i plan współpracy rady klasowej rodziców z komitetem rodzicielskim. Należałoby uwzględnić plan pedagogizacji rodziców, w którym proponuję uwzględnić następujące problemy:

• Co to znaczy wychowanie w rodzinie?
• Prawidłowe i nieprawidłowe wychowanie w rodzinie.
• Trudności wychowawcze w rodzinie.
• Kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży w rodzinie.
• Jak dziecko ma się w domu uczyć odrabiać lekcje?
• Wychowanie zdrowotne i fizyczne dzieci.
• Wychowanie estetyczne dzieci w rodzinie, a zwłaszcza problem spędzania wolnego czasu.

Wymienione problemy związane z pedagogizacją rodziców są częściowo omówione w mojej publikacji pt. Wychowanie przez wzorce i dialog, Centrum Doskonalenia Pedagogicznego, Rzeszów 1998.

Franciszka Dyka
WSP, Rzeszów

Bibliografia

Dewitz W., "Kiedy uczeń lubi szkołę". "Rodzina i Szkoła", 1981, nr 5.
Dewitz W., "O autorytecie nauczyciela inaczej". "Rodzina i Szkoła", 1981 nr 4.
Dyka F., "Czas odzyskany i sytuacja dziecka wiejskiego". "Kwartalnik Edukacyjny" nr 2/1993, s. 24.
Dyka F., "Jak pomóc w rozwoju dziecku wiejskiemu". "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" n 2/1994, s.35.
Dyka F., "Lekcja środowiska społeczno-przyrodniczego w klasie I". "Życie Szkoły" nr 8/1997, s. 478-479.
Dyka F., "Twórcze działania uczniów podczas pracy z lekturą". "Biblioteka w Szkole" nr 2/1996, s. 4.
Smarzyński H., "Szkoła jako środowisko wychowawcze". PWN, Warszawa-Kraków 1987.