Oczekiwania uczniów wobec szkoły

Młodzież w tym wieku szczególnie łatwo mnoży oczekiwania. Istnieje wiele czynników mających na to wpływ. Są to, między innymi, początki kryzysu tożsamości oraz zmiany o podłożu hormonalnym. Istotnym problemem w edukacji jest to, czego naprawdę młodzi ludzie oczekują od swej szkoły. Interesująca jest każda sfera życia szkoły, która może potencjalnie zaspokajać potrzeby młodzieży, czyli obszar kontaktów między rówieśnikami i powstające między nimi więzi, przyjaźnie, sympatie i antypatie. Będzie to zatem cała sfera relacji z osobami dorosłymi pracującymi w szkole, od nauczycieli począwszy, a na paniach sprzątających skończywszy. Ważnym zagadnieniem będzie znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie oczekiwania mają uczniowie względem swych nauczycieli będących nie tylko ich przewodnikami w odkrywaniu świata wiedzy, ale także ich opiekunami, doradcami i wychowawcami. Z osobami nauczycieli ściśle się wiążerealizowany przez nich w szkole program nauczania, a zatem i określenie, 4 w jakim stopniu na tym polu są zaspokojone oczekiwania uczniów.

Nie mniej ważny jest problem opieki medycznej. Myślę tu o podstawowej opiece lekarskiej, o pielęgniarce (higienistce) szkolnej oraz o gabinecie stomatologicznym. Tu głównie chodzi o to, czy wśród oczekiwań młodego człowieka jest miejsce na te związane ze sferą medyczną. Równie ważna jest potrzeba pomocy psychologicznej lub pedagogicznej. Poza tym można wymienić jeszcze jakość posiłków podawanych w szkolnej stołówce, warunki przestrzenne szkoły (korytarze, boisko, klasy, sala gimnastyczna) oraz możliwość rozwijania swoich zdolności podczas zajęć dodatkowych (SKS, kółka zainteresowań).

Aby rozwikłać problem oczekiwań uczniów wobec edukacji, warto się odwołać w analizie do teorii nawiązujących do tego zagadnienia. I tu bliska naszym rozważaniom jest koncepcja idealizmu młodzieńczego według Antoniny Guryckiej. Autorka, korzystając z badań Stefana Szumana oraz własnych, przedstawia nam idealizm jako (...) wyraz postulatów uczuciowych, personalnych, poprzez które młodzież patrzy na świat, póki go nie pozna dobrze. Nie jest to doświadczenie ducha, lecz oczekiwanie i utopia. Według autorki idealizm jest typową cechą psychiki młodego człowieka. Młody człowiek tworzy ideały, ponieważ nie jest zadowolony z rzeczywistości. Natomiast, kiedy odkryje ich subiektywność, przeżywa moment tragizmu duchowego (Światopogląd młodzieży, Gurycka 1991).

Szuman rozdzielił idealizm młodzieńczy na trzy fazy. Pierwsza - to idealizm antycypujący, z którym mamy do czynienia przed fazą doświadczeń, druga - kompensujący, następujący po przykrych doświadczeniach, a trzecia - to realizm normatywny (praktyczny), będący próbą znalezienia drogi naprawy istniejącego stanu rzeczywistości. I tu najczęściej atak jest skierowany na zewnątrz młodego człowieka. Pojawia się krytyka i próba naprawy innych ludzi. Zastanawiając się nad zjawiskiem oczekiwań uczniów wobec szkoły i ich regulacyjnym wpływem na zachowanie młodych ludzi, warto się odwołać do istniejących w ich umysłach ideałów omawianych właśnie przez Antoninę Gurycką.

*

Drugą z głównych podstaw teoretycznych, pomocnych w zrozumieniu problemu oczekiwań, jest koncepcja wizji obrazowych i pojęciowych według Wiesława Łukaszewskiego. Opiszę pokrótce, czym owe wizje są i jak się tworzą. Otóż, wizje to inaczej charakterystyki przyszłych stanów otoczenia człowieka, mających swą reprezentację w jego umyśle w formie obrazowej bądź pojęciowej. Wizje obrazowe powstają na trzy sposoby. Pierwszy dokonuje się poprzez zestawienie przez człowieka dwóch zbiorów informacji: modelu aktualnych stanów otoczenia oraz stanów przeszłych (różniących się od aktualnych). Drugi sposób to zestawienie ze sobą informacji o normalnym (aktualnym) stanie otoczenia człowieka i o stanie anormalnym. Zestawienie informacji napływających z zewnątrz otoczenia podmiotu z informacjami o stanie normalnym to trzeci rodzaj tworzenia wizji obrazowych. Stworzenie wizji wymaga porównania przez podmiot stanu aktualnego z innym stanem i dokonania oceny: który jest korzystniejszy od normalnego. Żeby jednak dokonać oceny obrazów, potrzebujemy wyższego poziomu rozwoju psychicznego, ponieważ musimy się posłużyć pojęciami. Proces tworzenia wizji pojęciowych to proces twórczego myślenia (Osobliwość, struktura i funkcje regulacyjne, Łukaszewski 1974). Do tworzenia wizji pojęciowych nie potrzebujemy kontaktu 4z rzeczywistością, a jedynie werbalnej reprezentacji języka.

Pierwszym sposobem tworzenia wizji pojęciowych jest porównanie modelu otoczenia normalnego z jakimś innym możliwym stanem otoczenia. Drugi sposób to tak zwana idealizacja przeszłości. Człowiek porównuje stan aktualny z przeszłym i jeśli ten pierwszy wypada korzystniej, powstaje pożądana wizja otoczenia. Ekstrapolacja to trzeci sposób tworzenia wizji pojęciowych. Na podstawie porównania informacji o tym, jak było kiedyś, a jak jest teraz, podmiot wyciąga wniosek o tym, jak będzie w przyszłości. Przekształcanie treści dotyczących otoczenia normalnego to ostatni, czwarty sposób tworzenia wizji. Łukaszewski wyróżnia dwa rodzaje wizji pojęciowych: opisowe wizje otoczenia dotyczące wyobrażeń o tym, jakie mogłoby być otoczenie człowieka oraz wizje normatywne, charakteryzujące pożądany model otoczenia. Autor wyróżnia także trzy rodzaje treści wizji otoczenia. I tak: jest to informacja o idealnych właściwościach obiektów, o idealnych funkcjach spełnianych przez obiekty oraz informacje dotyczące idealnych relacji między obiektami.

Dla naszych rozważań szczególnie ważne są dwie funkcje, jakie spełniają wizje w życiu człowieka. Po pierwsze, są one standardami regulacji zachowania się (szczególnie normatywne), ponieważ jako stany pożądane powodują dążenie ku sobie młodego człowieka. Po drugie, są one pewnymi punktami odniesienia i miernikami zmian w otoczeniu. Łukaszewski zaznacza jednak, iż warunkiem realizacji tej funkcji jest spełnienie pierwszej z nich. To głównie materiał teoretyczny, dotyczący wizji pojęciowych i obrazowych człowieka, jest najbardziej pomocny w zrozumieniu problemu oczekiwań młodych ludzi.

*

Rozważania na temat poruszanego problemu warto także oprzeć na koncepcji zadań bliskich i dalekich Kazimierza Obuchowskiego. Pierwsze z nich to, według autora, wynik napięć wewnętrznych pochodzenia fizjologicznego, wymagających szybkiego rozładowania. Ale to nie te będą nam pomocne. Chcę się skupić na drugich z wymienionych zadań - zadaniach dalekich. Są one nadrzędne względem krótkodystansowych (bliskich), dotyczą realizacji celów długoterminowych i nie są pochodną napięcia wewnętrznego wywołanego stanem organizmu. Trzeba jednak zaznaczyć, że realizacja obu rodzajów zadań odbywa się u człowieka równolegle. Ponadto autor tworzy Mapę Organizacji Zadań, stopniując je od całkowicie konkretnych (np. kupić dom), przez zadania o wyższym stopniu ogólności (np. uprawiać sport), które nazywa operacyjnymi, do zadań zwanych nadrzędnymi. Dotyczą one sensu życia i człowiek zazwyczaj nie ma ich więcej niż dwa. Poza tym autor wyróżnia kilka typów Map Organizacji Zadań.

Pierwszy typ nazywa luźnym: to zadania najprostsze, konkretne i niezbyt ambitne. Drugi to typ liniowy, zadania są tu ze sobą powiązane, np. zarobić pieniądze - kupić samochód. Typ hierarchiczny jest, zdaniem autora, typem najlepszym - następuje tu doskonalenie się w miarę pojawiania się trudności podczas realizacji zadań konkretnych. Możemy więc sądzić, że hierarchiczna organizacja zadań w najwyższym stopniu urzeczywistnia warunki niezbędne do rozwoju osobowości (Adaptacja twórcza, Obuchowski 1985).

Typ czwarty, zwany niepełnym, to rozbudowana organizacja zadań konkretnych i operacyjnych, bez jakichkolwiek zadań naczelnych. Ostatni z wymienionych to typ pseudohierarchiczny, w którym istnieją zadania konkretne o charakterze liniowym oraz bardzo ogólne zadania naczelne nie powiązane z konkretnymi. Kazimierz Obuchowski uważa tego rodzaju mapę zadań za przejaw patologii społecznej. Tak więc zadania omawiane przez autora mają także regulacyjny wpływ na nasze zachowanie oraz w mniej lub bardziej bezpośredni sposób modelują nasze oczekiwania względem świata. A poza tym wytyczają nam cele, do których dążymy.

Koncepcja idealizmu młodzieńczego pozwala zrozumieć szczególne znaczenie oczekiwań w wieku adolescencji. Wizje obrazowe i pojęciowe kreślą proces tworzenia się wyobrażeń o świecie aktualnym i pożądanym przez młodzież oraz tłumaczą podstawowe treści zawarte w oczekiwaniach młodego człowieka. Natomiast teoria działań dalekich hierarchizuje poziom rozwoju jednostki pod względem sposobów organizacji zadań dalekich w życiu.

Dorota Nowak
UAM, Poznań