Wartości moralne - podstawą autorytetu

Jeśli chodzi o pojęcie wartości, to najogólniejszy podział ich rozumienia przebiega między tymi, którzy utożsamiają wartości z przedmiotami lub cechami, a tymi, którzy traktują wartości jako zjawiska świadomości. Zwolennikiem pierwszego, obiektywistycznego stanowiska jest m.in. J. Szczepański (1972), który wartością nazywa dowolny przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Wartościami są te przedmioty lub stany rzeczy, które jednostkom i grupom zapewniają równowagę psychiczną, dają zadowolenie, dążenie do nich lub ich osiągnięcie daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku . Zwolennicy drugiego, subiektywistycznego stanowiska widzą wartości jako zjawiska ze sfery świadomości, dla których jest specyficzne współwystępowanie elementu poznawczego, emocjonalnego i normatywnego.

Wartością najogólniej zdefiniowaną w ujęciu D. Dobrowolskiej (1974) jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to więc być przedmiot materialny, osoba, instytucja, idea, rodzaj działania, typ stosunków społecznych itp. Niekiedy do wartości zalicza się zarówno przedmioty pożądania, jak i repulsji. Pierwsze określa się jako wartości pozytywne, drugie jako negatywne. Jeszcze inna definicja podaje, że wartości są to standardowe wzorce, które kierują postępowaniem jednostki, sposobem, w jaki podejmuje ona decyzje, rozwiązuje konflikty i stara się zaspokoić swoje potrzeby (Mostwin 1987). Tak więc wartości :

1. kierują podejściem jednostki do zagadnień społecznych,
2. wpływają na wybór ustosunkowań politycznych lub religijnych,
3. decydują o tym, w jaki sposób jednostka przedstawia siebie innym,
4. oceniają i osądzają postępowanie.

Wartości i potrzeby wyznaczają pole autorytetu, będąc niezbędnym warunkiem jego powstania, ale posiadanie określonych wartości nie decyduje jeszcze o autorytecie. Na przykład J.C. Friedrich zwraca uwagę na to, że pochodzenie autorytetu jest wynikiem zmian społeczno-historycznych w wartościach, tzn. historycznie uwarunkowanym zapotrzebowaniem na określone wartości i zanikiem dotychczasowych. W ten sposób autor tłumaczy mechanizm powstawania i zanikania autorytetów. Wyróżniając wartości obiektywne i subiektywne, Friedrich sądzi, że autorytet zależy od istnienia wartości obiektywnych, przekazywanych za pomocą przekazów społecznych (tradycji) w rodzinie, szkole, społeczeństwie.

Autorytet stanowi wynik złożonego, dynamicznego procesu, w którym zachodzi stopniowe narastanie zależności psychicznej. Badania nad emocjonalnymi uwarunkowaniami autorytetu nauczyciela, które przeprowadziła E. Badura (1981), wykazały istotną zależność między stopniem zaspokajania potrzeb uczniów, takich jak: afiliacja, bezpieczeństwo, uznanie i samorealizacja a postrzeganymi cechami nauczyciela. Z badań tych wynika, że u podłoża kształtowania autorytetu leży mechanizm zaspokajania potrzeb (bezpieczeństwa, afiliacji, uznania) oraz cechy ustosunkowania się nauczyciela do ucznia, a także przypisywane podobieństwo postaw ogólnych.

Mówiąc o wartościach moralnych, należy zwrócić uwagę na przeżycia jednostki, których treścią jest wiedza i ustosunkowanie się (emocje) moralne. Treść wartości i zasad moralnych pochodzi z kultury, m.in. nacisków społecznych, ale sposób ich realizacji jest niezależny, oparty na własnej woli, uznaniu oraz racjonalnym uwewnętrznieniu. Jednostka może przyswajać wartości moralne jako element kultury danego społeczeństwa, tworząc indywidualną ich strukturę. W rezultacie powstaje indywidualna skala wartości moralnych. Właściwości danej kultury narzucają przy tym okreś- lone formy ujmowania i wartościowania rzeczywistości.

Historyczne zmiany w odbiorze wartości moralnych łączą się ze zjawiskiem kompromisu w odniesieniu do autorytetu. Tradycyjna moralność nakazywała traktować autorytet na zasadzie bezwzględności i kategoryczności norm. Taki sposób myślenia opiera się na dogmatycznym ustaleniu wartości moralnych, reprezentowanych przez instancję stojącą poza jednostką (na zewnątrz) i wymagającą podporządkowania się jej woli (może to być Bóg, państwo, tradycja). W takim wypadku człowiek upewnia się tylko o słuszności swego postępowania, zakładając, że istnieje poza nim (na zewnątrz) wzór będący miarą owej słuszności.

Dane naukowe, a także życie codzienne dostarczają dowodów na to, że dla człowieka niezaprzeczalną wartość mają potrzeby szacunku, uznania, akceptacji oraz własnej wartości. Niezaspokojenie tych potrzeb prowadzi do zaburzeń w zachowaniu, a nawet patologii i samobójstw. Potrzeby te odgrywają istotną rolę w powstawaniu autorytetu, a zarazem powstały autorytet łączy się z ich zaspokajaniem. Szacunek i uznanie jako podstawowe wartości moralne, decydujące o istnieniu autorytetu, łączą się z postępowaniem często określanym jako godne. M. Ossowska (1985) wymienia szersze i węższe pojęcie godności:

1. Godność to cecha ogólna (ludzka) przysługująca człowiekowi z racji zajmowanego miejsca w przyrodzie; jest niestopniowalna.
2. Godność jako cecha osobnicza (podmiotowa), którą można przypisać człowiekowi w różnym stopniu.

Zdaniem M. Ossowskiej potrzeba szacunku, zwłaszcza dla samego siebie oraz szacunku ze strony innych, jest ściśle związana z normami dotyczącymi godności człowieka. Szacunek jako wartość moralna wiąże się z wartością akceptacji drugiego człowieka. Wynika z tego tolerancja i otwartość na innych. Szacunek dla siebie bywa uwarunkowany w znacznej mierze przez szacunek, jaki okazują nam inni ludzie. Potrzeba szacunku wiąże się z potrzebą bezpieczeństwa, gdyż szanujący danego człowieka ludzie nie zagrażają mu, on zaś ich się nie boi. Potrzeba szacunku dla samego siebie i dla innych wiąże się z potrzebą własnej wartości. Jest to wzajemne uwarunkowanie, gdyż działając zgodnie z własnymi kryteriami wartości, możemy działać z pewnym przekonaniem, bez wewnętrznych konfliktów (do takich konfliktów często dochodzi, gdy szanuje się ludzi za ich atrybuty zewnętrzne, a nie wewnętrzne).

Potrzeba uznania polega na wyrażonej zewnętrznie przez innych ludzi pozytywnej ocenie czyjegoś postępowania czy konkretnego działania. Jest to najczęściej ocena uzasadniona, w przeciwnym wypadku ma ona charakter manipulacyjny, służący uzyskaniu doraźnego celu. O akceptacji w odniesieniu do autorytetu mówimy wówczas, gdy jednostka przyzwala, godzi się na jego oddziaływanie (na proponowane jej wartości, reprezentowane przez autorytet). Pomimo tego, że są one dla niej osobiście neutralne, nie odrzuca uzasadnienia ich społecznej ważności, ich znaczenia dla innych ludzi.

Potrzeby szacunku, akceptacji i uznania łączące się z godnym postępowaniem człowieka są wyrazem jego dążenia do potwierdzania własnej wartości. Potrzeba ta zaś stanowi główną siłę motywacyjną, regulującą zachowanie człowieka.

Także według E. Fromma (1983) znaczenie autorytetu polega na wzmocnieniu poczucia własnej wartości, odczuwaniu szacunku do samego siebie, zaspokojeniu potrzeby uznania, dominowania lub chęci podporządkowania się innym. Poczucie własnej wartości odbija się na stosunku do innych ludzi, decyduje też o stosunku do autorytetu; może on być nacechowany niezależnością, wzajemnością lub dwustronnością albo może się opierać na jednostronnym szacunku i uznaniu.

Należy zaznaczyć, że proces regulacji stosunków człowieka z jego otoczeniem przebiega na dwóch różnych poziomach :

1. Poziom społeczny w ramach tzw. regulacji społecznej. Na tym poziomie regulacji autorytet stanowi środek usprawniający i integrujący funkcjonowanie systemów społecznych, takich jak: szkoła, zakład pracy, rodzina. W przypadku rozbieżności występującej między aktualnym stanem rzeczy a stanem pożądanym (np. konflikty, zagrożenia) autorytet łagodzi lub (i) likwiduje powstałą rozbieżność. W regulacji społecznej (w ramach grup i społeczeństw) autorytet wpływa na funkcjonowanie danego układu społecznego poprzez kierowanie, kontrolowanie, aktywizowanie, komunikowanie. Umożliwia przez to sprawniejsze funkcjonowanie grup społecznych i społeczeństw.
2. Poziom jednostkowy w ramach tzw. regulacji psychicznej. Na tym poziomie funkcja autorytetu ściśle wiąże się z potrzebą potwierdzania własnej wartości, czyli z realizacją standardu uznania i/lub akceptacji. Autorytet, pełniąc określone funkcje na poziomie społecznym i jednostkowym, może być dla innych: znaczącym źródłem informacji, źródłem wzorów zachowania, działania, wykonywania określonych czynności, źródłem zaspokajania potrzeb (bezpieczeństwa, zaufania, lojalności, własnej wartości, dyscypliny i porządku społecznego, aprobaty, uznania itp.), uzasadnieniem wyższych racji (np. tradycji, prawa), może usprawniać działania innych poprzez inspirowanie, kierowanie i komunikowanie, a także dezorganizować funkcjonowanie jednostek, instytucji czy grup społecznych (Marcińczyk 1991).

Ponadto autorytet ustanawia i wspiera kodeks moralny, a z nim normy zachowań prowadzące ku życiu godnemu i zasobnemu w chwilach spokoju, w przypadku zaś kryzysu łagodzi zagrożenia i pozwala przetrwać. Autorytet reprezentuje i oznacza wartości ważne nie tylko dla powstawania więzi międzyludzkiej, ale przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa i poczucia własnej wartości jednostki.

Małgorzta Kosiorek
Uniwersytet Łódzki