Samoocena i aspiracje młodzieży niepełnosprawnej

Przechodzenie od niejasnego jeszcze poczucia własnego ,,ja" kształtującego się już w dzieciństwie do świadomego szukania w młodości odpowiedzi na pytanie: jaki jestem?, oraz widzenie swojej pozycji i przyszłych ról, dalej - reakcje na nie rówieśników i osób dorosłych stanowią centralny problem w okresie dorastania. Osoba staje się przedmiotem poznania i oceny, co prowadzi do uświadomienia sobie swoich zalet i wad.

Problem samooceny jest szczególnie ważny wtedy, gdy mamy do czynienia z niepełnosprawnością fizyczną, to znaczy, gdy problem samooceny rzutuje na sprawę samoakceptacji. Przystosowanie się jednostki do życia z niepełnosprawnością łączy się ściśle z wytyczaniem przez nią odpowiednich celów i podejmowaniem działań dla ich osiągnięcia. To, jakie cele jednostka przyjmie, do czego będzie dążyć, zależy przede wszystkim od tego, jakie jest jej pojęcie o sobie i własnych możliwościach. Zdaniem H. Larkowej (1987) jednostki niepełnosprawne oceniają skutki niepełnosprawności oraz jej znaczenie i w związku z tym kształtują pojęcie o sobie w zależności od swoich doświadczeń w środowisku, w którym żyją.

H. Larkowa (1974) przeprowadziła badania 50 uczniów z uszkodzeniami kończyn dolnych z Zakładu Szkolenia Inwalidów we Wrocławiu, którzy dokonywali samooceny wg skali ocen uwzględniającej postulowane cechy. Wyniki wykazały, że cechy, które przypisywała sobie badana młodzież niepełnosprawna, znacznie odbiegały od postulowanych przez osoby pełnosprawne. Odnosiło się to zwłaszcza do dziewcząt, które częściej niż chłopcy oceniały się, na przykład, jako szczególnie drażliwe na punkcie swego kalectwa, mające trudności w kontaktach z innymi ludźmi i nie pogodzone ze swoją niepełnosprawnością.Więcej osób badanych wykazywało tendencję do unikania towarzystwa osób zdrowych. Młodzież niepełnosprawna uważała, że na ocenę jej własnej wartości wpływa przekonanie o trudności czy nawet niemożności osiągnięcia określonych, wysoko cenionych wartości.

R. Pichalski (1978) przeprowadził badania, które miały na celu ukazanie aspiracji zawodowych młodych osób z uszkodzonym narządem ruchu w porównaniu z aspiracjami zawodowymi zdrowych młodych ludzi. Z analizy materiału badawczego wynikało, że stan zdrowia ma największy wpływ na realizację aspiracji młodych ludzi niesprawnych ruchowo, że sukcesy albo niepowodzenia w ich realizacji zależą od zdrowia.


Przeciętny - wysoki

Interesując się problematyką samooceny i aspiracji młodzieży niepełnosprawnej ruchowo, w roku szkolnym 1996/97 przeprowadziłam badania, których głównym celem była empiryczna weryfikacja pytania: "Czy niepełnosprawność ruchowa ma bezpośredni wpływ na samoocenę i rodzaj aspiracji jednostki?". Ponieważ całościowe zbadanie problematyki samooceny jest zagadnieniem niezmiernie szerokim, ograniczyłam się do jednego tylko aspektu - poziomu samooceny. Na poziom samooceny złożyły się następujące elementy: dominacja, kontrolowanie siebie, nastrój podstawowy, rezonans społeczny, możliwości społeczne.

Dla porównania elementów samooceny przeprowadziłam badania w grupie młodzieży niepełnosprawnej i pełnosprawnej. Badaniami objęłam 30 uczniów z zaburzeniami narządów ruchu, w normie intelektualnej, z Liceum Zawodowego przy Zespole Szkół Specjalnych w Centrum Rehabilitacji w Konstancinie-Jeziornie oraz 30 uczniów pełnosprawnych z liceum zawodowego w Warszawie. Dane uzyskane z przeprowadzonych badań pozwoliły wyciągnąć pewne wnioski. Większość osób niepełnosprawnych określa poziom elementów samooceny jako przeciętny lub wysoki, natomiast znaczna liczba osób pełnosprawnych określa te same elementy na poziomie tylko wysokim. Dla pełniejszego zbadania problemu porównałam oddzielnie każdy element samooceny w grupie zasadniczej i kontrolnej.

Na podstawie danych można przyjąć, że nie istnieje istotna różnica w poziomie dominacji w dwóch badanych grupach. Znaczna liczba osób, zarówno w grupie zasadniczej, jak i kontrolnej, określiła swój poziom dominacji jako przeciętny. Tylko 13% (4 osoby) młodzieży niepełnosprawnej charakteryzuje wysoka dominacja. Jest to znacznie mniejszy procent niż w przypadku młodzieży pełnosprawnej (30%).

Kolejnym elementem badanej samooceny jest otwartość wobec innych ludzi. Z danych wynika, że 16 badanych osób niepełnosprawnych (53%) oceniła swój poziom otwartości jako wysoki. Wśród uczniów zdrowych aż 67% uzyskało w tej skali poziom najwyższy. Poziom przeciętny analizowanej skali uzyskało więcej osób niepełnosprawnych niż zdrowych. Reasumując, można stwierdzić, że różnice w poziomie otwartości w grupie uczniów pełnosprawnych i niepełnosprawnych są nieistotne.


Kontrolowanie siebie

Kontrolowanie siebie to następna skala składająca się na ogólną samoocenę. Badane osoby prawie identycznie określiły poziom kontrolowania siebie i wcześniej omówiony poziom otwartości. Ta sama liczba uczniów niepełnosprawnych (53%) oceniła kontrolowanie siebie i otwartość wobec innych jako wysoką. Poziom przeciętny omawianej skali w grupie zasadniczej uzyskało 40% osób, pozostałe 7% (dwie osoby) to uczniowie z niskim poziomem kontrolowania siebie. Tylko 7% zdrowych uczniów charakteryzuje przeciętny poziom omawianej skali, aż 70% przypisuje sobie wysoki poziom kontrolowania siebie. Należy podkreślić, że jest to pierwszy z elementów samooceny, gdzie ani jedna osoba pełnosprawna nie oceniła siebie najniżej. Kolejny element samooceny to nastrój podstawowy. Z danych wynika, że 16 uczniów (53%) z zaburzeniami narządów ruchu określiło poziom nastroju podstawowego jako przeciętny.

Tyle samo osób niepełnosprawnych (23%) oceniło poziom analizowanej skali jako wysoki i jako niski. Wśród młodzieży pełnosprawnej najwięcej uczniów (47%) określiło poziom nastroju podstawowego jako wysoki. Pozostali uzyskali poziom przeciętny (33%) i niski (20%).

Następnym elementem badanej samooceny jest rezonans społeczny, czyli reakcje i odpowiedzi ze strony innych ludzi. Największa różnica między młodzieżą pełnosprawną a niepełnosprawną rysuje się na wysokim poziomie rezonansu społecznego. W grupie zasadniczej 18 osób (68%) oceniło opisywany element samooceny jako wysoki, natomiast w grupie kontrolnej poziom ten wybrało 80% ogółu. W przypadku oceny przeciętnej i niskiej analizowanej skali wyniki wśród młodzieży zdrowej i niepełnosprawnej są zbliżone do siebie.

Możliwości społeczne to ostatnia skala składająca się na ogólną samoocenę. Jest to jedyna skala, w której dane w dwóch badanych grupach tak różnią się od siebie. Osoby pełnosprawne aż w 93% oceniły swoje możliwości społeczne jako wysokie, a pozostałe 7% jako przeciętne. Młodzież niepełnosprawna w 67% określiła poziom analizowanej skali jako wysoki, a w 33% jako przeciętny. Żadna z badanych osób, zarówno w grupie zasadniczej, jak i kontrolnej nie wybrała niskiego poziomu możliwości społecznych.

Na podstawie wyników testu w poszczególnych skalach określiłam ogólny poziom samooceny. Z danych wynika pewna ciekawa prawidłowość. Zdecydowana większość (67%) młodzieży pełnosprawnej uzyskała wysoki poziom samooceny, pozostali (33%) przeciętny. W przypadku uczniów niepełnosprawnych rysuje się odwrotna sytuacja. Większość osób z tej grupy określiła swoją samoocenę na poziomie przeciętnym (63%), pozostali na poziomie wysokim (37%). W czasie przeprowadzanych badań podjęłam również temat dotyczący aspiracji i planów na przyszłość młodzieży niepełnosprawnej.

Wśród młodzieży pełnosprawnej najwięcej osób (57%) wybrało po skończeniu szkoły średniej studia wyższe, pozostali (43%) szkołę pomaturalną. W grupie uczniów niepełnosprawnych wyniki są bardziej zróżnicowane. Połowa osób chce rozpocząć naukę w szkole pomaturalnej, a tylko 27% na studiach wyższych. Po skończeniu nauki w liceum aż pięciu uczniów niepełnosprawnych (17%) planuje rozpoczęcie pracy, pozostali myślą o założeniu rodziny. W wyniku analizy materiałów badawczych dotyczących poziomu samooceny można przyjąć, że poziom samooceny młodzieży niepełnosprawnej kształtuje się jako przeciętny.

We wszystkich sześciu omawianych skalach samooceny uczniowie z zaburzeniami narządów ruchu określali siebie nieco niżej aniżeli osoby pełnosprawne. W zależności od treści elementu analizowanej oceny siebie, różnice były istotne lub prawie niezauważalne. Zbliżone wyniki w badanych grupach odnotowano w obrębie dwóch skal: dominacja nad innymi i otwartość wobec innych. Zdarza się dość często, że młodzi ludzie niepełnosprawni zamykają się w sobie, nie rozmawiają z przyjaciółmi o swoich problemach, wycofują się z życia towarzyskiego. Związane jest to z brakiem akceptacji własnego zniekształconego ciała. Osoby przewlekle chore, niepełnosprawne kształtują pojęcie o sobie w zależności od swoich doświadczeń w środowisku, w którym żyją. Do tego, co je spotyka ze strony innych ludzi, przywiązują na ogół wielką wagę i silnie emocjonalnie to przeżywają.


Brak frustracji

Na podstawie wyników przeprowadzonych badań można stwierdzić, że młodzież objęta odpowiednią, specjalistyczną opieką w ośrodku radzi sobie z kalectwem. Osoby te, oceniają siebie jako ludzi nieustępliwych, umiejących kierować innymi, przekonywać do swoich racji. Ludzie niepełnosprawni są krytyczni wobec swojego wyglądu, który wpływa zasadniczo na samoocenę młodych ludzi i staje się jednym z głównych powodów ich przygnębienia i złego samopoczucia. Stan przedłużającej się frustracji może spowodować poczucie nieadekwatności, brak szacunku do siebie, depresję, agresję w stosunku do siebie połączoną z uczuciami nienawiści do siebie wobec bezradności.

Wśród badanej młodzieży niepełnosprawnej nie spotkano się z przypadkami frustracji czy głębokiego przygnębienia. Osoby te może częściej niż uczniowie zdrowi rozmawiały o swojej przyszłości, rozważały postanowienia i zamierzenia. Znaczna różnica między młodzieżą niepełnosprawną a pełnosprawną występuje w ocenie możliwości dotyczących takich sytuacji międzyosobowych, jak: emocjonalna bliskość, zależność, zaufanie oraz w opinii o społecznych reakcjach i odpowiedziach ze strony innych. Aż w 93% osoby pełnosprawne oceniły swoje możliwości społeczne jako wysokie, pozostałe 7% jako przeciętne. Młodzież niepełnosprawna w 67% określiła poziom analizowanej skali jako wysoki, a 33% jako przeciętny. Osiągnięcie akceptacji przez grupę społeczną, chęć grania ważnej roli w życiu innych, pragnienie, żeby inni mieli pozytywny udział w jego życiu, są głównymi dążeniami człowieka (Gorczycka 1981, Zabłocki 1995).

Na podstawie wyników badań można stwierdzić, że również kontrolowanie się wśród młodzieży niepełnosprawnej kształtuje się na nieco niższym poziomie niż występuje to w przypadku ludzi pełnosprawnych. Osoby z ograniczoną sprawnością ruchową nie są tak wymagające wobec siebie i konsekwentne jak ludzie zdrowi. Wszelkie, nawet najmniejsze niepowodzenia, tłumaczą swoim kalectwem. W wyniku takiego podejścia do życia stają się mniej wytrwali, niekonsekwentni, a to prowadzi do obniżonego kontrolowanie się.


Chęć nauki

Moim zamierzeniem, oprócz zbadania poziomu samooceny młodzieży niepełnosprawnej, było ukazanie celów i planów życiowych młodych ludzi z uszkodzonym narządem ruchu oraz ich porównanie z celami młodych ludzi zdrowych. Z analizy materiału badawczego dotyczącego aspiracji i planów życiowych uczniów szkół średnich wynika, że zdecydowanie więcej osób pełnosprawnych (57%) niż niepełnosprawnych (27%) planuje po maturze zdawać na studia wyższe. Młodzież niepełnosprawna chętniej wybiera się do szkół pomaturalnych (47%), jest również zainteresowana założeniem rodziny i rozpoczęciem pracy zawodowej. Potrzeba przynależności do grupy, zwłaszcza rówieśniczej, nabiera w życiu młodzieży szczególnego znaczenia, często zastępuje ona rodzinę (Pichalski 1983).Tym właś- nie tłumaczy się chęć osób niepełnosprawnych do dalszego kontynuowania nauki w szkole pomaturalnej. Z jednej strony, pragną oni tworzyć wspólnotę z innymi, należeć do grupy, z drugiej zdawanie na studia wyższe wydaje im się nierealne, za trudne. Jest to związane z obawą osób niesprawnych ruchowo przed bezpośrednim spotkaniem i przebywaniem z młodzieżą pełnosprawną, strach przed ośmieszeniem, przed możliwą porażką.

Ważnym problemem są również bariery architektoniczne, które niepełnosprawni napotykają w budynkach wyższych uczelni oraz w domach studenckich. Młodzież niepełnosprawna szczególnie jasno i w sposób realistyczny ocenia swą sytuację, a zwłaszcza możliwości zrealizowania deklarowanych planów i pragnień ich formowaniu nie wychodzi poza możliwości określone sytuacją zdrowotną, instytucjonalną i - w mniejszym stopniu - innymi czynnikami.

Na podstawie badań porównawczych nad poziomem samooceny i rodzajem aspiracji młodych ludzi niepełnosprawnych i pełnosprawnych można stwierdzić, że różnice są niewielkie. Przyjęty przez nich system podstawowych wartości nie różni się znacznie. Mają oni podobne wzorce sukcesu życiowego oraz postawy wobec siebie i świata.

Ewa Drozd
WSPS,Warszawa