Zadawanie do domu

Każde dziecko to indywidualność, a zatem w stosunku do każdego trzeba stosować inne metody wychowawcze. By jednak rozwikłać trudności, jakie napotyka na swojej drodze, należy je dobrze poznać, zrozumieć, wczuć się w świat dziecięcych spraw, trosk i radości.

Najczęstsze kłopoty są związane z obowiązkami, jakie pojawiają się w życiu dziecka w momencie rozpoczęcia nauki szkolnej. Mniejsze lub większe trudności napotyka w swej pracy każdy uczeń. Mają one nawet pewną wartość wychowawczą, gdyż w walce z nimi ćwiczy się jego wytrwałość, wola i charakter. Jednak nie wszystkie dzieci potrafią przezwyciężyć trudności szkolne i podczas gdy jedni pokonują je łatwo, innym przychodzi to z dużym wysiłkiem, a jeszcze inni nie radzą sobie wcale. Uczniom jest potrzebna wiedza, która może być wykorzystana w różnych sytuacjach życiowych. Są im potrzebne umiejętności i sprawności przydatne w uczeniu się, w procesie samokształcenia.

Czynnikiem sprzyjającym realizacji tych zadań może być nauka domowa, do której uczeń jest wdrażany od początku edukacji szkolnej. Nie jest mu łatwo zrozumieć, że nie uczy się po to, by zaspokoić wymagania rodziców, czy też otrzymać dobry stopień, lecz dlatego, że jest to ciekawe, ważne, potrzebne jak każda inna praca. Uczeń z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej powinien odczuwać i zrozumieć, że ma nie tylko nowe obowiązki, ale i nowe prawa.

Przyjrzałam się kwestiom związanym z zadawaniem i realizowaniem prac domowych w szkole podstawowej - ogólnodostępnej oraz specjalnej. Jest to problem mający duże znaczenie zarówno dla nauczycieli, jak i uczniów oraz ich rodziców. Zadania domowe jako element pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły zajmują bowiem istotne miejsce w procesie kształcenia.


Dopełnienie pracy szkolnej

Pojęcie nauki domowej nie było i nie jest jednoznacznie rozumiane. W literaturze pedagogicznej spotyka się różne określenia omawianej formy zajęć uczniów: nauka domowa, praca domowa, praca międzylekcyjna, praca lekcyjno-domowa, nauka własna. Sama czynność uczenia się bywa określana terminem odrabianie pracy domowej, odrabianie lekcji.

W. Okoń (1981) mianem pracy domowej uczniów określa formę obowiązkowych, wykonywanych zwykle w domu zajęć szkolnych uczniów, których celem jest rozszerzenie, utrwalenie i pogłębienie ich wiedzy wzbieraniu informacji, w dokonywaniu obserwacji, rozwiązywaniu zagadnień oraz ich pisemnym opracowaniu.

Cz. Kupisiewicz (1980) naukę domową zalicza do zajęć pozaszkolnych, podobnie jak wycieczkę czy zajęcia w zakładach pracy, placówkach usługowych. Zdaniem H. Filipczuk (1985) nauka domowa to indywidualny, dodatkowy wkład pracy w realizację osobistych zainteresowań, poznawanie własnych możliwości. Pracą domową kieruje nauczyciel, wykorzystując cztery elementy:

• planowanie zintegrowanej z lekcją pracy domowej,
• zadawanie (wskazywanie, proponowanie, zalecanie),
• sprawdzanie, ocenianie zadań domowych (wyników, wysiłków),
• wykorzystywanie na lekcjach (najbliższych lub dalszych) rezultatów pracy domowej.

Jak wynika z analizy literatury, większość pedagogów nauce domowej przypisuje następujące funkcje (J. Kujawiński 1990):

• dydaktyczną, a w jej zakresie:
  1. opanowanie nowego materiału,
  2. utrwalenie przyswojonego materiału,
  3. kształtowanie umiejętności i nawyków,
  4. rozwijanie samodzielności w myśleniu i działaniu.
• wychowawczą, a w jej zakresie:
  1. kształtowanie woli i charakteru,
  2. rozwijanie systematyczności i dokładności,
  3. rozwijanie inicjatywy i pomysłowości,
  4. wzmacnianie wiary we własne siły,
  5. kształtowanie właściwego stosunku do pracy i ludzi pracy.

Dobrze zorganizowana praca domowa stanowi świadome kształcenie dyscypliny. W szkole na lekcji uczeń przebywa pod nadzorem nauczyciela, który przez wydawane polecenia kieruje jego pracą, kontroluje jej wykonanie. W domu natomiast uczeń podejmuję pracę zwykle z własnej inicjatywy. Organizuje sobie miejsce do pracy, potrzebne materiały, ustala kolejność wykonywanych czynności, wybiera odpowiednią metodę uczenia się i przez samokontrolę sprawdza jej wyniki.

Przeprowadziłam badania, których celem była ocena organizacji pracy domowej uczniów na szczeblu szkolnictwa ogólnodostępnego i specjalnego. Rozważania nad tym tematem koncentrują się wokół następujących zagadnień: sposób przygotowania ucznia do realizacji pracy domowej; jego samodzielna praca w domu; kontrola wykonanej pracy domowej. Analizując formę przygotowania ucznia do pracy domowej, wzięłam pod uwagę: sposób zadawania pracy domowej; moment jej zadawania, czyli część lekcji, w której wyznacza się pracę domową; czas przeznaczony na wykonanie pracy domowej; miejsce wskazane do realizacji pracy domowej.

Badania przeprowadziłam w roku szkolnym1998/1999. Objęłam nimi 50 uczniów klas III i IV szkoły ogólnodostępnej podstawowej oraz 55 uczniów klas V i VI szkoły specjalnej.


Sposób zadawania do domu

Zadawanie pracy domowej i sposób przygotowania ucznia do jej wykonania stanowi ważne ogniwo lekcji, dlatego też powinny być zaplanowane i prawidłowo realizowane. Praktyka szkolna wykazuje jednak niedociągnięcia w tym zakresie. Wśród przyczyn utrudniających wykonywanie prac domowych zarówno uczniowie szkoły ogólnodostępnej (60%), jak i szkoły specjalnej (70%) na czołowym miejscu wymienili nieobjaśnienie wykonania zadania oraz niezrozumienie polecenia.

Analiza materiałów dotyczących przygotowania ucznia ogólnodostępnej szkoły podstawowej do realizacji pracy domowej skłania do sformułowania następującego wniosku: moment zadawania, jak również rodzaj ćwiczeń przeznaczonych do wykonywania w domu nie zasługuje na miano działalności planowej i celowej. To ważne ogniwo lekcyjne jest lekceważone przez nauczycieli już w czasie przygotowania się do zajęć. Istotny wpływ na przebieg wykonywania pracy domowej przez ucznia ma końcowy etap lekcji, w którym nauczyciel stawia zadania.

Analiza materiałów badawczych wskazuje na to, iż zadawanie pracy domowej odbywa się na końcu lekcji (74%) lub w jej środkowej części (26%), nigdy natomiast na początku. Zadając pracę domową po usłyszeniu dzwonka (50%), nauczyciel przyczynia się do tego, że uczniowie w pośpiechu mylą temat, numer zadania czy numer strony. Może to prowadzić do poważnych trudności przy ich wykonywaniu.

Wyniki badań przeprowadzonych w szkole podstawowej specjalnej zwracają uwagę na inny rodzaj trudności przy wykonywaniu pracy domowej, związanych mianowicie z sytuacją rodzinną i najbliższym otoczeniem dziecka. Większość dzieci ze szkoły specjalnej nie miała własnego miejsca do pracy (60%), warunków do koncentracji - niezbędnej przy pracy umysłowej, odrabiały zadane lekcje w sposób chaotyczny, często przychodziły do szkoły nieprzygotowane.

Niekorzystny wpływ na organizację i metody nauki w domu ma także sposób zadawania pracy domowej. Analiza wyników wskazuje na to, iż przeważa mechaniczny sposób zadawania (73%), w którym nie ma czasu na udzielenie wskazówek dotyczących sposobu i poprawności wykonania zadanych prac.


Samodzielna praca ucznia w domu

Opierając się na wynikach przeprowadzonych badań, można stwierdzić, że nauka domowa zajmuje poważne miejsce w budżecie czasu ucznia. Liczba zadań w niektóre dni tygodnia przekracza możliwości każdego z nich. Zróżnicowanie czasu pracy dziecka przy jednakowej ilości zajęć w danym dniu wynika z nałożenia się przedmiotów traktowanych przez ucznia jako trudne. Im większa liczba lekcji w danym dniu, tym więcej czasu poświęcają uczniowie na odrobienie zadań domowych. Zarówno w szkole podstawowej ogólnodostępnej, jak i w szkole specjalnej zadający pracę domową nauczyciele nie mieli wystarczającej orientacji, ile czasu zajmie uczniom wykonanie zadania. Niektórzy traktowali swój przedmiot jako wyjątkowy i dążyli do tego, by uczniowie poświęcali mu dużo czasu.

Materiał zgromadzony drogą obserwacji uczniów dostarczył danych do przedstawienia jeszcze jednego aspektu zagadnienia, a mianowicie: dlaczego uczniowie wyjątkowo dużo czasu poświęcają pewnym przedmiotom? Pytani o przyczynę wyjątkowego traktowania przedmiotów, uczniowie uzasadniali to w następujący sposób: ten przedmiot jest dla mnie za trudny (60%), nie rozumiem lekcji (13%), jest dużo zadane z tego przedmiotu (27%). Ciągłe rozszerzanie zakresu nauki domowej dziecka prowadzi do tzw. nadmiernego obciążenia nauką. Wpływa to niekorzystnie na efekty dydaktyczne nauczyciela oraz ma negatywne skutki wychowawcze.


Przy pomocy dorosłych

Kolejne wyniki badań prezentują sposoby pokonywania trudności przez uczniów klas szkoły ogólnodostępnej. Pokonywanie trudności z pomocą osób dorosłych jest częstym zjawiskiem wśród uczniów (40%). Rzadziej szukają potrzebnego materiału w podręczniku (35%) lub proszą kolegę o pomoc (18%). Pozostała grupa badanych stwierdziła, że odpisuje zadanie od kolegi (5%) lub rezygnuje z odrabiania lekcji (2%).

Podobne sposoby pokonywania trudności można zauważyć u uczniów szkoły specjalnej. Zdecydowana grupa badanych (50%) radzi sobie z trudnościami przy pomocy osób dorosłych lub kolegów (35%) oraz szuka pomocnego materiału w podręczniku czy zeszycie (15%). Żadna z badanych osób w momencie napotkania trudności w trakcie wykonywania prac domowych, nie odpisuje zadania od kolegi i nie rezygnuje z jego wykonania. Występujące w czasie nauki domowej trudności są spowodowane nie tylko ilością zadanego materiału lecz także kategorią, do której możemy zaliczyć odpowiednią część zadania domowego. Zarówno uczniowie szkoły podstawowej ogólnodostępnej (40%), jak i szkoły specjalnej (50%) za najtrudniejsze zadania domowe uważają prace pisemne. Wśród uczniów szkoły ogólnodostępnej poważne trudności stwarza również: czytanie lektur (20%), powtarzanie materiału (15%) oraz uczenie się z podręcznika (10%). Najmniej kłopotów uczniowie mają z przygotowaniem rysunków i modeli (10%) oraz z rozwiązywaniem zadań (5%).

W przypadku uczniów szkoły specjalnej dużym obciążeniem, po pracach pisemnych, są: uczenie się z podręcznika (30%), czytanie lektur (10%) oraz powtarzanie materiału (10%). Żadnych kłopotów badani uczniowie nie mają z rysunkami, modelami oraz z rozwiązywaniem zadań. Istotnym elementem mającym wpływ na kondycję fizyczną dziecka pracującego w domu nad lekcjami, jak również na jakość odrabianej pracy domowej jest odpoczynek, chwila relaksu, czas wolny, który pozostaje do wyłącznej dyspozycji ucznia.


Kontrola i ocena pracy domowej

Nauczyciele uważają kontrolę zadań domowych za konieczny etap każdej lekcji. Obserwacja zajęć szkolnych wskazuje na to, iż nie osiągają oni dzięki zadaniom domowym określonych celów dydaktycznych. Wielu z nich jako główny cel stawia jedynie skontrolowanie stopnia pamięciowego opanowania pełnego zakresu treści, a nie utrwalenie najważniejszych zagadnień. Często kontrola jest ograniczona do retorycznego pytania: Czy wszyscy odrobili zadania domowe?

Prace domowe wymagają systematycznego sprawdzania przez nauczyciela. Im częściej je kontroluje, tym są one systematyczniej i staranniej wykonywane. Zdarza się dość częste wykorzystywanie do pomocy w kontrolowaniu uczniów. W zależności od charakteru pracy domowej kontrola może przebiegać w różny sposób. Z reguły przeznaczamy na nią początkową część każdego zajęcia, niekiedy jednak, gdy praca nie wiąże się z tematem nowej lekcji, można ją sprawdzić na jej końcu. Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że większość prac domowych zarówno w szkole podstawowej ogólnodostępnej, jak i w szkole specjalnej sprawdza nauczyciel (75%). Tylko 15% badanych twierdzi, że niektóre prace sprawdza nauczyciel. Pozostali (10%) uważają, że wszystkie prace domowe sprawdzają uczniowie. Istotnym zagadnieniem dla procesu dydaktycznego, jak również nauki domowej ucznia są stosowane metody kontroli wykonania zadań. Powszechnie stosowaną metodą jest tzw. odpytywanie wymagające odtworzenia treści lekcji.

W praktyce należy konsekwentnie stosować zasadę, że każda praca powinna być przez nauczyciela starannie sprawdzona, poprawiona i oceniona. Zasadnicza większość badanych (75%) stwierdziła, że w czasie oceniania zadań domowych nauczyciel odgrywa rolę kierowniczą. Pozostali stwierdzili, że sami oceniają własne zadania domowe (15%), a 10% badanych uważa, że pracę domową sprawdzają oni sami razem z nauczycielem. Jeżeli chodzi o moment oceniania, to zdecydowana większość badanych uczniów (80%) uważa, że najczęściej oceny za pracę domową otrzymują na początku zajęć, pozostali (20%) w czasie zajęć.

Ostatni element kontroli to sposób oceniania pracy domowej. Najczęściej (75%) wymieniany przez uczniów badanych szkół sposób oceny to stopnie szkolne. Na drugim miejscu uczniowie stwierdzili, że prace nie były w ogóle oceniane (20%), pozostali (5%) zaobserwowali opisowe oceny ustne lub pisemne. Wyniki nie różniły się istotnie w dwóch badanych placówkach.

Ewa Drozd
WSP, Warszawa