Nauczyć akceptacji samego siebie

W praktyce szkolnej niedostatecznie się to wiąże z rozwojem zainteresowań, uzdolnień, aspiracji i postaw społecznych uczniów. Jednym z podstawowych zadań szkoły i nauczyciela powinno być przygotowanie ucznia do określania własnych celów, zadań, stopnia ich realizacji, przygotowanie do tego, by swoje sukcesy i niepowodzenia mógł on oceniać z perspektywy samorozwoju, samokształcenia, samodoskonalenia. Umiejętność samooceny należy traktować jako podstawowy składnik zdolności kierowania własnym rozwojem.

Samoocena składa się zasadniczo z dwóch elementów: z pewnego obrazu własnej osoby oraz oceny właściwej, przypisywanej przez jednostkę poszczególnym elementom tego obrazu i następnie zgeneralizowanej (Krawcewicz 1981). Każdy, kto chce w miarę dobrze funkcjonować w najbliższym środowisku, musi znać swoje zalety i wady, musi umieć kontrolować swoje plany życiowe oraz umiejętnie kierować swoimi poczynaniami. Według Masserika i Wechslera obraz samego siebie stanowi rodzaj psychologicznej bazy działania, która nieuchronnie wpływa na relacje z rodziną, przyjaciółmi, towarzyszami pracy i obcymi (1981). Dlatego też przypuszczam, iż samoocena może korelować z wartością, jaką jest godność osobista, może wpływać na stopień jej akceptacji.

Anna Brzezińska podkreśla, iż obraz własnej osoby to zbiór wiedzy czy wiadomości o własnych cechach, możliwościach i umiejętnościach (1973). Jednostka ocenia siebie i swoje właściwości głównie z punktu widzenia możliwości zaspokojenia własnych potrzeb lub spełnienia wymagań stawianych przez otoczenie. Jeśli jednostka ma wysokie aspiracje i jest przeświadczona, że potrafi trudne zadanie wykonać lepiej lub w tym samym czasie osiągnąć więcej od innych, to znaczy, że jej samoocena jest wysoka. Natomiast jeśli ktoś jest przekonany, że pod wieloma względami nie jest w stanie dorównać innym, to jego samoocena może być określona jako niska, w przypadku zaś, kiedy jednostka ocenia swoje możliwości jako przeciętne, mamy do czynienia z samooceną o średnim poziomie wysokości. Poziom samooceny nie jest więc czymś stałym i może ulegać wahaniom w zależności od wieku, zdobytych doświadczeń życiowych, odnoszonych sukcesów lub ponoszonych niepowodzeń, stanu zdrowia itp.

*

Zdaniem wielu autorów samoocena pozostaje w ścisłym związku z poziomem aspiracji. Kiedy mamy do czynienia z określeniem poziomu aspiracji powyżej czyichś realnych możliwości, można uznać, że jednostka przecenia siebie, czyli że występuje u niej rodzaj "zawyżonej" samooceny. Określenie poziomu aspiracji poniżej swoich możliwości, czyli niedocenianie samego siebie, prowadzi z kolei do "zaniżonej" samooceny.

Samoocena wpływa na zachowanie się ucznia w klasie szkolnej, określa jego postawy wobec rówieśników. Występuje ona nie tylko w charakterze regulatora stosunków z samym sobą, jest także ważnym czynnikiem określającym włączenie się jednostki w działalność grupy. Uczeń nisko oceniający siebie i mający negatywne wyobrażenie o sobie, przekonany o braku umiejętności sprostania wymaganiom roli, będzie unikał jej podejmowania, co może się przyczynić do obniżenia pozycji wśród innych, zmniejszenia aktywności interpersonalneji w konsekwencji doprowadzić do izolacji społecznej. Takiego ucznia cechuje brak wiary we własne siły, ciągłe niezadowolenie, poczucie bezradności, przekonanie, że jest gorszy od innych.

Uczeń o wysokiej samoocenie oczekuje, że może wykonać trudne zadania. Sądzi, że to, co realizuje, jest bliskie wzoru. Jest przekonany, że jest tym, kim chciałby być. Uczeń o pozytywnym przekonaniu o sobie, wysokiej samoocenie, jest na ogół śmiały, pewny siebie, łatwo nawiązuje szersze kontakty społeczne. W grupie rówieśników często inicjuje rozmowy i dyskusje, jest ich aktywnym uczestnikiem. Wykazuje duże zainteresowanie sprawami publicznymi.

T. Maciejewska (Kulig 1988) uważa, że zarówno nadmiernie zawyżona, jak i zaniżona samoocena utrudniają prawidłowe przystosowanie. W pierwszym przypadku jednostka, przeceniając swoje możliwości, podejmuje zbyt trudne zadania i ponosi porażki. W kontaktach z innymi osobami jednostka o zawyżonej samoocenie formułuje nierealistyczne oczekiwania, domaga się większej aprobaty, uznania, podziwu. Niespełnienie tych oczekiwań powoduje konflikty i nieprzychylny stosunek do otoczenia. Zaniżona samoocena również powoduje ograniczenie kontaktów społecznych. Uczeń o samoocenie zaniżonej nie będzie podejmował prób dokonania jakiejkolwiek pozytywnej zmiany w swojej osobowości i zachowaniu. Niska samoocena będzie więc hamować działania samodoskonalące, zwłaszcza gdy poczucie mniejszej wartości wiąże się z przeświadczeniem o nieodwracalności własnych cech i braku możliwości wpływania na nie. Z kolei uczniowie z zawyżoną samooceną nie będą odczuwać potrzeby zmiany siebie. Ewentualne dowody własnej niedoskonałości, np. niepowodzenia, porażki, będą tłumaczyć różnego rodzaju czynnikami zewnętrznymi - niechęcią nauczyciela, kolegów, warunkami obiektywnymi.

J. Mellibruda (1988) podaje, że akceptacja siebie oznacza generalnie pozytywny stosunek do całej osoby i gotowość do świadomego kontaktu z tym wszystkim, co istnieje i co pojawia się we własnych uczuciach, pragnieniach, myślach i czynach. Akceptacja siebie nie wyklucza możliwości dostrzegania własnych błędów i wad. Nie oznacza bezkrytycznego samouwielbienia. Akceptacja samego siebie pozostaje w ścisłym związku z akceptacją innych. Ktoś, kto nie akceptuje siebie, może mieć poważne trudności w akceptowaniu innych i odwrotnie - kto nie doświadczył w pełni akceptacji ze strony innych, może mieć poważne trudności w akceptacji siebie. Gdy jest się w pełni akceptowanym przez drugą osobę, można sobie pozwolić na ukazanie się jej w pełni takim, jakim się naprawdę jest. Jest się zdolnym do przyjęcia krytycznych uwag na temat własnego postępowania.

Podobnie cenna jest akceptacja samego siebie, gdyż daje człowiekowi oparcie, wzbudza zaufanie do siebie, tak ważne w pracy z sobą i kontaktach z innymi. Najważniejszymi czynnikami determinującymi proces kształtowania się samooceny według L. Niebrzydowskiego (1989) są:

• opinie i oceny, jakie jednostka o sobie słyszy,
• odnoszone sukcesy i doznawane niepowodzenia,
• porównywanie siebie z wzorami osobowymi,
• pozycja społeczno-ekonomiczna rodziców,
• wykształcenie rodziców i ich popularność w miejscu zamieszkania.

Opinie i oceny społeczne należą do ważniejszych czynników kształtujących osobowość. Dzięki zasłyszanym o sobie opiniom w jednostce umacnia się przekonanie o własnych możliwościach i utwierdza się ona w posiadanej samoocenie lub zaczyna w nią wątpić. Dzieje się tak tylko wtedy, gdy osoba oceniana jest przekonana, «e oceniający ma do niej życzliwy stosunek, a co najmniej - jeśli uważa, że ten stosunek jest obiektywny. Opinie i sądy wpływające na kształtowanie się określonego rodzaju samooceny mogą pochodzić co najmniej z trzech źródeł: od rodziców, od rówieśników, od nauczycieli.

*

Jednym z wyznaczników kształtowania się określonego rodzaju samooceny są odnoszone sukcesy i doznawane niepowodzenia. Po pomyślnym wykonaniu określonego zadania i przeżyciu sukcesu, jakie temu towarzyszy, jednostka doznaje uczucia zadowolenia z siebie, które przyczynia się do polepszenia mniemania o sobie, a tym samym do wzrostu aspiracji i samooceny. W razie niepowodzenia rodzi się u niej świadomość swoich braków i towarzyszące jej niezadowolenie z własnej osoby.

Porównywanie siebie z wzorami osobowymi to kolejny z czynników determinujących proces kształtowania się samooceny. Przez wzór osobowy rozumiemy zespół pojęć i wyobrażeń dotyczących cech oraz zachowań członków określonego społeczeństwa odgrywających w nim odpowiednie role (1989). Wartość wychowawcza wzorów osobowych jest olbrzymia, gdyż dzięki porównywaniu się z nimi jednostka poznaje swoje dodatnie i ujemne strony, uświadamia sobie swoje sukcesy i niepowodzenia zarówno w zabawie, nauce, sporcie, jak i w pracy.

Przedstawione wyżej czynniki determinujące proces kształtowania się danego rodzaju samooceny są uwarunkowane określoną pozycją społeczno-ekonomiczną, poziomem kulturalnym, a także aspiracjami i dążeniami rodziny. Jeśli dziecko na co dzień słyszy o sukcesach odnoszonych przez rodziców lub też o doznawanych przez nich niepowodzeniach, nie pozostaje to bez wpływu na jego samoocenę jako członka tej rodziny. Działa tu zwyczajne prawo identyfikacji z osobami, które są bliskie i kochane.

Marzanna Krajewska
Szkoła Podstawowa Nr 5, Ełk