Aksjologiczne i teleogiczne problemy wychowania

Nauka wychowująca ma miejsce wówczas, gdy nauczyciel potrafi okazać uczniom w procesie nauczania, a uczeń przez samokształcenie przejście od prawa do normy i zasady działania. Normy mają różne stopnie ogólności i wartości. Normy o wysokiej ogólności, których ważność i wartość celu góruje nad innymi i które wskutek tego stają się rozstrzygające w stosunku do innych norm, nazywamy zasadami. W powyższym znaczeniu mówimy o zasadach wychowawczych i dydaktycznych: są to normy obejmujące wiele różnych i bardziej szczegółowych norm postępowania wychowawczego i dydaktycznego, a więc o wysokiej ogólności. Ponadto mają one wysoką wartość i ważność, gdyż w przypadku kolizji między bardziej szczegółowymi normami mają rozstrzygać w myśl tej powinności, które zawierają.

Zdanie: "Od zasad nie powinno się odstępować" jest również zasadą wyrażającą szczególną wartość, ważność i ogólność samych zasad. Ten całokształt problemów - przechodzenie od praw do norm i zasad działania - powinni mieć na uwadze wszyscy nauczyciele w szkołach i placówkach wychowawczo-opiekuńczych, a także w placówkach kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Nauka wychowująca wówczas ma miejsce, kiedy nauczyciel w procesie nauczania potrafi okazać uczniom, a uczniowie przez samokształcenie - przechodzenie od prawa do norm i zasad działania.

Z tymi problemami związana jest potrzeba analizy pojęcia wartości, która prowadzi do uznania dwóch rodzajów wartości: wartości bezwzględnych i obiektywnych. Analiza ta powinna być przedmiotem kształcenia i doskonalenia nauczycieli, a filozofia jako przedmiot studiów powinna być w zakresie teorii wartości dostatecznie pogłębiona. Prowadzone były też nieliczne badania pedagogiczne w kraju w zakresie praktyki pedagogicznego wartościowania. Aksjologiczne problemy związane są też z pojęciem teleologicznej nauki wychowującej (K. Sośnicki1968), czyli nauczania wychowującego.

W aksjologicznym aspekcie wychowania, idzie nie tylko o samo myślenie i mówienie o wartościach, ale o ich osobowe, podmiotowo-tożsamościowe przeżywanie. Idzie też o ciągłe poszukiwanie wartości według credo na przykład: sub specie integritatis, sub specie aeternitati. Einstein powiedział: Religia bez nauki kuleje, nauka bez religii jest ślepa. Sądzę, że analiza norm, zasad, wartości i kierunków naszej edukacji i reedukacji wymaga szczególnie zaznaczonej wyższej optyki relacji: wiara i rozum, nauka i religia. Relacja ta w formacji duchowej, intelektualnej i szeroko rozumianej formacji humanistycznej, ujmowana jest w inspiracjach ks. Michała Hellera (1989) następująco: Parafrazując znane powiedzenie Einsteina, Polkinghorne konkluduje: Religia bez nauki jest zamknięta; nie potrafi w pełni otworzyć się na rzeczywistość. Nauka bez religii jest niezupełna; nie potrafi zdobyć się na najgłębszy stopień zrozumienia. Reasumując uważam, że powinniśmy realizować zasadę jedności w różnorodności i akcentowania tego, co nas łączy, a nie tego, co nas dzieli.

We wrześniu 1998 roku papież Jan Paweł II podjął w sposób jasny, co do treści i wyraźny co do zakresu, problem relacji między wiarą i rozumem, ogłaszając kolejną encyklikę: Fides et ratio (Wiara i rozum). Encyklika ta, ma także doniosłe znaczenie dla aksjologicznych podstaw wychowania, dla rozumienia różnego oblicza ludzkiej prawdy i jej poszukiwania, dla magisterium Kościoła katolickiego w dziedzinie filozofii, dla wzajemnego oddziaływania teologii i filozofii oraz dla poznania samego siebie. Ojciec Święty, jak zawsze, ujmuje problem wiary i rozumu, w sposób jasny i wyraźny, pogłębiony i wielokierunkowy.

Encyklika adresowana jest głównie do pasterzy Kościoła, których obowiązkiem pozostaje diakonia prawdy. W końcowych partiach encykliki jest papieski apel do różnych środowisk, którym powinna przyświecać duchowa solidarność i troska o prawdę. Papież wzywa nas do duchowej solidarności, która umożliwi skuteczną ochronę zagrożonych obecnie wartości racjonalnych i moralnych, cenionych także poza nurtem myśli chrześcijańskiej. Humaniści i pedagodzy, przyjmując ten apel, powinni współdziałać w nieustannym poszukiwaniu prawdy i sensu życia, w ustalaniu hierarchii wartości, inspirować ludzkie poszukiwanie szczęścia i określić chrześcijańskie podstawy światopoglądu i chrześcijański ideał wychowania.

Ideał wychowania oznacza ostateczny cel wyznaczony dla procesu wychowania. Ideał wychowania, zwany też ideałem pedagogicznym lub modelem wychowania, może być analizowany w różnych aspektach: religijnym, filozoficznym, psychologicznym, pedagogicznym, historycznym, socjologicznym, etycznym, prakseologicznym, aksjologicznym, prawnym, biologicznym, medycznym, itp. Od różnych nauk czerpie ideał wychowania odmienne sformułowania, które są synonimami tego samego znaczenia.

1. W ujęciu religijnym, to kształtowanie wiary w Boga i człowieczą godność, nadziei i miłości; rozwijanie osobowości według Ewangelii; kształtowanie chrześcijańskiego światopoglądu.
2. W podejściu aksjologicznym, to kształtowanie odpowiednich wartości, norm i zasad różnej ogólności, ważności i wartości.
3. Od strony filozoficznej, to kształtowanie określonego światopoglądu.
4. W znaczeniu pedagogicznym, to kształtowanie charakteru w najszerszym tego słowa znaczeniu.
5. Pod względem psychologicznym, to kształtowanie wszechstronnego rozwoju osobowości, osoby ludzkiej.
6. W ujęciu socjologicznym, to kształtowanie prawidłowych stosunków międzyludzkich.
7. Moralnie rzecz ujmując, to wyrabianie właściwego, świadomego postępowania człowieka w stosunku do osoby ludzkiej, społeczeństwa i jego cywilizacyjnych dóbr, do przyrody, rozwijanie odpowiednich uczuć społeczno-moralnych, świadomości i zaangażowanej ideowości w dobro wspólne.
8. W ujęciu prakseologicznym, to rozwijanie skutecznego pozytywnego działania.
9. W ujęciu biologicznym, to kształtowanie postaw i przekonań dotyczących zachowania życia na Ziemi, gatunku ludzkiego, ochrony przyrody.
10. Wreszcie od strony medycznej - to troska o warunki i zachowanie zdrowia psychicznego i fizycznego człowieka.

Jak widać z przytoczonych wyżej wielorakich odniesień do rozumienia ideału wychowania, jako najwyższego celu edukacyjnego, wynika odmienność jego sformułowania. Zależy to, od tego, jaką nauką pomocniczą pedagogiki się posługujemy. Stanowi to o potrzebie korzystania przez pedagoga z uogólnień (pojęć i praw) nauk współdziałających z pedagogiką i nie tylko z tych nauk.

Na podkreślenie zasługuje to, że pedagogika, wyznaczając i przyjmując określony ideał wychowania, musi uzasadnić go w sposób naukowy, a nie dowolny, np. według indywidualnych poglądów czy indywidualnego wartościowania spraw życia społecznego. Uzasadnienie naukowe może mieć dwojaką postać: może być tylko racjonalne, a więc wyprowadzone w sposób rozumowy z pewnych założeń filozoficznych, religijnych, albo też uzyskane w oparciu o doświadczenie, a więc empiryczne.

Racjonalny i epistemologiczno-aksjologiczny wywód ideału wychowawczego wynika z odpowiedzi filozofii i religii na trzy podstawowe problemy: Czym jest świat, rzeczywistość? Kim jest człowiek, co stanowi jego istotę? Jaki jest stosunek człowieka do świata i jaką rolę w świecie spełnia?

Empiryczny wywód ideału pedagogicznego natomiast opiera się na obserwacji całości życia społecznego w pewnej epoce i uogólniającej charakterystyce tej całości. Istnieją pewne stanowiska w pedagogice (skrajny psychologizm, funkcjonalizm społeczny), które nie mogą sformułować i przyjąć ideału wychowawczego. Istnieje potrzeba opracowania ideału wychowania w różnych jego aspektach.

Grażyna Sidorowicz
Gdańskie Liceum Katolickie