Wnerwiłem się!

Problem agresji przestał być jedynie domeną zakładów karnych i osób z marginesu społecznego. Niepokoi to, że dotyka on coraz młodszej grupy wiekowej, z przedszkolakami włącznie. Słuchający wiadomości i czytający prasę mogą się czuć zagrożeni, gdyż w mediach jest wiele informacji o młodocianych przestępcach, porachunkach gangów, ucieczkach z domów poprawczych czy przypadkach szczególnego okrucieństwa. Są też akty wandalizmu (ostatnio modny - cmentarny) lub znęcania się nad zwierzętami.

Psycholodzy wysuwają ciekawe spostrzeżenie, dotyczące sprawców tych postępków. Twierdzą mianowicie, iż w indywidualnych rozmowach czy terapii osoby takie ujawniają zawarte w nich niezmierzone pokłady dobroci. Potrafią słuchać, rozróżniać dobro od zła, i niekoniecznie pochodzą z rodzin, w których występowały przejawy agresji czy patologii. Jak więc jest możliwe, że dziecko z dobrej rodziny, chowane bez przemocy i stresu, nigdy nie uderzone przez rodziców, nagle zaczyna przejawiać agresywne zachowanie? Uważa się, że jest to potrzeba przeżycia niezwykłego doznania, a nawet pewnej euforii. Sama chęć bycia w tym stanie jest dostatecznym bodźcem wyzwalającym reakcję. Zachodzi sprzężenie zwrotne, taka wyrafinowana przyjemność, która staje się przymusem. Już po fakcie jego zachowanie można przyrównać do przysłowiowego powiedzenia ,,do rany go przyłóż". Rozumie, że postąpił źle, obiecuje poprawę, przeprasza poszkodowanych, a za jakiś czas sytuacja znowu się powtarza.

Inną grupę zachowań agresywnych przejawiają dzieci pochodzące z rodzin, w których okazywanie swoich uczuć czy słabości jest, ogólnie mówiąc, wysoce niestosowne. Każde z rodziców jest nastawione tylko i wyłącznie na swoje potrzeby i ich zaspokajanie. Dziecko ma sobie radzić w życiu, być twarde, dobrze wypaść przed znajomymi: powiedzieć wierszyk, pochwalić się stopniami. Potrzeba bycia akceptowanym i kochanym może spowodować u dziecka zachowania agresywne, które będą się spotykać z retorsją ze strony rodziców i w efekcie spotęgują jego agresję i opór w celu zwrócenia na siebie uwagi. Podobnie będzie wyglądała sytuacja w rodzinach patologicznych. Można założyć, że odpowiednia wiedza pedagogiczna rodziców lub opiekunów i ich dobra wola mogłaby przełamać te schematy wychowawcze z pożytkiem dla dziecka.


A jak jest z zachowaniami agresywnymi w szkole?

Przyszło nam żyć w ciekawych czasach, kiedy wiele postaw społecznych i zachowań ulega gwałtownym zmianom, pociągając za sobą nie zawsze tylko sukces rodzinny i finansowy, ale również niepowodzenia, utratę pracy, zazdrość, że inni mają w życiu lepiej i łatwiej. Utwierdzanie się w tych poglądach i przenoszenie ich do domu powoduje odpowiednie do nich zachowanie członków rodziny, a w najlepszym ich wyrazicielem są dzieci.

Dawniej powszechnie uważano, że agresja jest kolejną fazą ewolucji i jest niezbędna do utrzymania gatunku. Świat należy do agresorów i drapieżców - imperia nie powstałyby bez agresji i zdobywania sobie przestrzeni siłą. W filmach zwycięża nie okularnik z biblioteki, ale silny, krzepki, nie pozwalający pomiatać sobą macho.

Dużo do powiedzenia na temat agresji miał także Freud, który uznawał ją za jeden z objawów instynktów, obok np. popędu seksualnego. W początkowej fazie będzie się ona m.in. przejawiała zachowaniami destrukcyjnymi skierowanymi na zabawki, w późniejszym okresie narzucaniem innym swojej woli (upór). Kolejny etap to rywalizacja z rodzicami (zazwyczaj: matka - córka, syn - ojciec).

W szkole dziecko wiąże się lub identyfikuje z różnymi grupami społecznymi, w których pełni określone role. Jeden dobrze radzi sobie ze sportem, co jest akceptowane i daje mu pewną pozycję. Inny gra rolę klasowego śmieszka, co również jest afirmowane przez grupę. Osoba, która nie spełnia wymagań grupy, jest nieakceptowana i odtrącana. Wskutek takich doświadczeń niestabilny jeszcze kościec zachowań społecznych zaczyna się chwiać, następuje stres i frustracja. Jeśli w tym okresie zachowanie agresywne przyniesie choćby minimalny pożądany skutek, to wówczas ten model zachowania może ulec utrwaleniu. Gdy natomiast przejawem stresu lub niepowodzenia nie jest agresja, to w dużym uproszczeniu można założyć, iż jest ona tłumiona i przybiera postać agresywnych marzeń (śmierć wroga, nauczyciela, dobrze gdyby ten Wojtek wpadł pod samochód itp.). W nielicznych przypadkach niepowodzeń długo tłumiona agresja może być skierowana na siebie.


Czy jest możliwość radzenia sobie z agresywnymi zachowaniami w szkole?

Bardzo dobrze się stało, że w szkołach istnieje etat dla pedagogów szkolnych. Mogę stwierdzić, że techniki socjotechniczne czynią wiele dobrego, choć nie w takim stopniu, jakiego byśmy oczekiwali. Jedną z podstawowych zasad jest zapewnienie dzieciom poczucia bezpieczeństwa i zagospodarowanie czasu wolnego aktywnością ruchową. Moja znajoma opowiadała mi, że kiedy jej syn wraca ze szkoły, to najpierw zrzuca z siebie teczkę z kurtką i pędzi na dwór grać w piłkę. Po kilku godzinach wraca spocony i umorusany i najlepiej całego, w ubraniu wsadzić go do wanny. Po kąpieli bierze się do lekcji, posiłku, wspólnej zabawy z siostrą. Kiedy tylko nie dopisze pogoda i nie wyszaleje się, wówczas go roznosi.

Potrafi przez godzinę rzucać piłką w ścianę, czym doprowadza pozostałych do szału, bić się z siostrą, przejawiać destrukcyjne zachowania (niszczenie zabawek, wyposażenia domu).


Jak zatem karać i nagradzać pożądane zachowania?

Radzi się, aby w młodszym wieku ignorować zachowania agresywne i nagradzać zachowania pożądane. Dać dziecku możliwość rozładowania agresji, np. w sporcie, kształtować wysoki poziom samooceny i akceptacji, nauczyć mówienia o swoich uczuciach. Jest jeszcze też bezstresowa metoda wychowawcza, ale nie jestem jej zwolennikiem.

Krzysztof Zajdel
Wilkszyn