Nasze cenne porażki

Nauczyciel nie wykonuje prostych czynności - jak pisanie książek naukowych, które powinny być mądre, przystępne i najlepiej grube; jak wytwarzanie bucików, które powinny być wygodne, trwałe i estetyczne; układanie fryzur, które muszą odpowiadać indywidualnym gustom. Nauczyciel pomaga się rozwijać młodym ludziom, z których każdy jest inny - i każdy powinien inny pozostać.

Można przyjąć, że uczenie się i wychowanie jest zmianą zasobu, jakości i struktury informacji oraz umiejętności, a także zmianą postaw i systemu wartości ucznia. O tej zmianie nauczyciel nie decyduje, ale ma na nią wpływ. Świadomy i nieświadomy, celowy i mimowolny. O specyfice tego wpływu napiszę szerzej innym razem. Teraz - o niebezpieczeństwie sukcesu pedagogicznego.

Uczenie się i wychowanie, pojmowane tak jak napisałem wyżej, musi uwzględniać dwie sprzeczne rzeczy. Pierwsza z nich to pewien stopień trwałości. Ci, którzy uczą się i wychowują bardzo łatwo, to znaczy są bardzo podatni na zmiany, tak naprawdę uczą się i wychowują marnie. Zmiany takie są nietrwałe, a więc bezwartościowe. Nie da się zrobić dobrego noża z ołowiu. Druga z tych dwu sprzecznych rzeczy to zdolność do zmian, pewna elastyczność, czyli także nietrwałość wiedzy, umiejętności i postaw. Absolutna trwałość wiedzy i postaw uniemożliwia rozwój, a przynajmniej wydatnie go hamuje. Trudno jest wykuć narzędzie z hartowanej stali.

Te porównania są zresztą ogromnym uproszczeniem. Narzędzie jest w pewnym momencie bytem skończonym. Człowiek nigdy nie jest ukształtowany na zawsze. Kiedy stwierdzimy, że przez ostatni rok niczego się nie nauczyliśmy, powinniśmy - czy mamy lat dwadzieścia osiem, czy osiemdziesiąt dwa - wyjąć z banku oszczędności, kupić broń i palnąć sobie w łeb.

Prawdziwe wychowanie i uczenie się bez kłopotów, bez oporu stawianego przez uczniów - ba, przez nasze własne osobowości - jest z definicji niemożliwe. Możliwa jest tresura. Kłopoty pedagogiczne są znakiem sukcesu, są tego sukcesu zapowiedzią czy zadatkiem. Zapowiadają trwałe i prawdziwe zmiany w wiedzy i postawach uczniów. Dlatego cieszą dobrego pedagoga, a smucą marnego.

Jest w człowieku osobliwe połączenie dwóch materiałów: marmuru i gliny. Pierwszy, twardy, pod wpływem ognia przemienia się w wapno, by powtórnie stwardnieć. Drugi, miękki, pod działaniem ognia twardnieje, by przybrać ostateczny kształt.

Nie żądajmy, by nasi uczniowie byli zbudowani tylko z jednego materiału - tego miękkiego. I nie chciejmy, by zmiany postaw zachodziły w ogniu przeżyć ekstremalnych i traumatycznych. Zaakceptujmy naturalny i pożyteczny opór wobec oddziaływań zewnętrznych, także naszych, nauczycielskich. Spożytkujmy zdolność do zmiany kształtu. Z rozeznaniem i trafnością, którą daje słuchanie głosu serca. I pokora wobec naszej własnej omylności.

Starajmy się iść pół kroku przed uczniami ku dobru i mądrości. Nie zaś gonić ich w słusznym - w naszym przekonaniu - kierunku. Jesteśmy tylko pomocnikami. Sukcesy? Porażki? To naprawdę tylko, ci, którym służymy, mogą ocenić.

Klemens Stróżyński