Z przyrody nie należy drwić...

W artykule tym chciałabym przedstawić tendencje w zakresie edukacji o charakterze interdyscyplinarnym, jako wynik badań projektu Unii Europejskiej w dziedzinie edukacji w biotechnologii. Wkrótce projekt ten będzie realizowany również w Polsce.

W Niemczech w latach 1990-1994 opracowano i zrealizowano projekt "Inżynieria genetyczna jako temat zajęć pozalekcyjnych". Zawierał on następujące tematy: inżynieria genetyczna a medycyna, nowoczesna technika transplantacji, inżynieria genetyczna a rolnictwo i produkcja żywności. Celem tych zajęć nie była promocja założeń inżynierii genetycznej, lecz raczej poznanie i ocena możliwości jej zastosowania w różnych dziedzinach życia w aspekcie gospodarczym, społecznym, etycznym i prawnym.

Biotechnologia w odróżnieniu od innowacji naukowych w dziedzinie techniki budzi kontrowersje i wywołuje wątpliwości. Kwestią sporną jest np. stosowanie herbicydów w uprawie roślin. Opracowuje się projekty, których celem jest m.in. poznanie przyczyn takich zachowań. Do etycznych kryteriów opiniotwórczych zaliczono orientacje skierowane na człowieka, na środowisko oraz na rozwój biotechnologii. Na przykład wśród pytań do uczniów o opinie o genetyce znalazło się i takie: W jakich okolicznościach firmy ubezpieczające mogą mieć dostęp do informacji genetycznych? Zdecydowana większość ankietowanych odpowiedziała, że żadne okoliczności nie upoważniają do uzyskania takich informacji.

A oto inne pytanie: Jeśli testy genetyczne u nie narodzonego dziecka wykazałyby, że będzie ono cierpieć na atrofię (zanik) mięśni, która objawia się paraliżem, co powinni uczynić wówczas rodzice? Pytanie to miało cztery możliwe do wyboru odpowiedzi: wybrać aborcję; nie czynić nic i mieć nadzieję, że będzie możliwe wyleczenie; nie czynić nic, gdyż aborcja nie jest możliwa do przyjęcia; nie wiem. Największy procent wybrał możliwy do przyjęcia wariant aborcji.

*

Na postawy uczniów wobec omawianych zagadnień mogą mieć również wpływ takie czynniki, jak: położenie geograficzne, religia i polityka. Czynniki te kształtują na przykład dwa różne systemy edukacyjne w Irlandii podzielonej na część północną i południową. W obu częściach Irlandii przeprowadzono badania porównawcze, a zmiennymi były m.in.: programy nauczania, wykształcenie i przygotowanie zawodowe nauczycieli biologii, liczba i płeć uczniów, czynniki kulturowe i społeczne. Pomimo różnic w programach nauczania zagadnieniami wspólnymi były biotechnologia oraz genetyka i selekcja.

Nastawienie Irlandczyków do technologii w ogóle cechuje pewna rezerwa, gdyż tradycje tego społeczeństwa wywodzą się z rolnictwa, nic więc dziwnego, że biotechnologia może budzić obawy. Społeczeństwo Irlandii południowej bardziej jednak akceptuje postęp naukowy i postawy uczniów wobec inżynierii genetycznej i biotechnologii są tutaj bardziej optymistyczne. Na przykład tylko nieliczni (13,6%) odważyli się zaaprobować terapię genową, ale 77,3% uczniów wyraziło gotowość poddania się terapii genowej w przypadku ratowania życia. Zmienioną genetycznie żywność kupowałoby 70% ankietowanych uczniów. Wszyscy ankietowani byli przekonani, że wiedza przyrodnicza ma wpływ na ich życie, lecz nie potrafili tego wpływu określić.

Nie zawsze w badaniu postaw chodzi o akceptację przyjętych założeń, celem może być również poznanie hierarchii ich wartości. Uniwersum postawy wobec omawianych zagadnień może cechować fantazja, nadzieja, obawa. Ważna jest również korelacja między postawą i wyobrażeniami związanymi z inżynierią genetyczną a koncepcją przyrodoznawstwa.

W badanej populacji inżynieria genetyczna kojarzyła się z obawą (40% odpowiedzi), a z nadzieją dla 30% ankietowanych. Nadużycie inżynierii genetycznej jest przyczyną obaw. Pewna część respondentów wiązała obawy z nadzieją, co można wytłumaczyć niewielką wiedzą z tej dziedziny. Dziewczęta i kobiety wyrażały przede wszystkim silne obawy. Postawy nacechowane nadzieją nie różnicowały respondentów ze względu na płeć, a wyższy poziom wykształcenia wiązał się z silnymi obawami. Gotowość poddania się testom genetycznym, opartym na hipotetycznych założeniach, to oznaka nadziei, nie obawy. Odpowiedzi wyrażające nadzieję koncentrowały się na możliwości leczenia chorób, w drugiej kolejności na możliwości pokonania kryzysu ekologicznego. Ankietowani zdobywają wiedzę na temat biotechnologii i inżynierii genetycznej głównie dzięki mediom i szkole, a wiedza podręcznikowa w tej dziedzinie została uznana przez nich jako pewna i niezawodna.

Instrumentalne traktowanie przyrody uznano za moralnie negatywne. W odpowiedziach nie pojawiły się określenia: "piękna" przyroda, "żyjąca" przyroda, "wolna" przyroda. Oto krótka charakterystyka poszczególnych koncepcji przyrodoznawstwa.

Dobra przyroda. W tej koncepcji człowiek jest częścią przyrody. Niedopuszczalne są tutaj techniczne manipulacje ani instrumentalne traktowanie przyrody. Inżynieria genetyczna w żadnym wypadku nie ma prawa ulepszania przyrody, gdyż ma ona swoje własne prawa. Pojawiają się tutaj pojęcia: moralność, etyka, wszechświat. Motto takiej postawy: chcemy jeść normalne jabłka, nawet jeśli nie wszystkie są dorodne.

Uduchowiona przyroda. Założenia tej koncepcji są następujące: z przyrody nie należy drwić, należy ją pozostawić własnemu biegowi, nie należy psuć naturze jej własnego rzemiosła. Motto tej postawy: kto wie, co czuje przyroda, gdy psuje się jej rzemiosło?

Obiektywna przyroda. Główne założenia tej koncepcji: człowiek jest panem przyrody poprzez swoją naturalną ewolucję, jak również poprzez ewolucję świata roślin i zwierząt, dzięki zmianom w dziedziczeniu zmienia się cały system naturalny, zmiany w materiale genetycznym niekoniecznie muszą być wynikiem naturalnej selekcji. Terapia genowa jest tutaj akceptowana przez około 80% ankietowanych, a to z kolei oznacza przeludnienie świata i wówczas przyroda powinna rozwiązać problem głodu.

Zagrożona przyroda. Postawa respondentów wynika tutaj z obaw związanych z kryzysem ekologicznym i ochroną środowiska (80% odpowiedzi). Zmiany genetyczne oznaczają świat pozbawiony człowieczeństwa. Są akceptowane dopóty, dopóki nie zagraża to przyrodzie. Zakłócenie naturalnych praw przyrody oznacza śmierć. Fantazje respondentów roztaczają przerażające wizje "wyhodowanego" człowieka, który zatraci swoją indywidualność w wyniku sztucznej produkcji. W konsekwencji technika genetyki może doprowadzić do odczłowieczenia i zakłócenia równowagi w przyrodzie.

Badania wykazały, że ankietowani o znikomej wiedzy merytorycznej mieli bardzo zdecydowane poglądy na temat biotechnologii. Z drugiej strony, ich opinie o biotechnologicznych sposobach reprodukcji zwierzęcej były oceniane z punktu widzenia reprodukcji człowieka. Na postawy ankietowanych mają wpływ m.in. czynniki społeczno-kulturowe.

*

Badania Barometru Europejskiego Biura ds. Koordynacji Europejskiej przeprowadzono w 12 krajach Europy w latach 1991 i 1993 dla próby reprezentatywnej n = 1000 (dla każdego kraju). Populację stanowili uczniowie powyżej 15 lat oraz osoby starsze. Porównując wyniki badań z lat 1991 i 1993, można stwierdzić, że w Niemczech i innych krajach UE postawy wobec inżynierii genetycznej stały się bardziej krytyczne. Społeczeństwo Niemiec w sposób bardziej znaczący wiąże z biotechnologią ryzyko oraz widzi zdecydowanie mniejszą możliwość wpływu na rozwój inżynierii genetycznej aniżeli społeczeństwa innych państw UE.

Z tego względu podjęto w Niemczech ponownie badania w tej dziedzinie. W marcu 1995 r. badaniami ankietowymi objęto prawie 700 uczniów klas 10, 11, 12. Uzyskane wyniki wskazują, że zainteresowania inżynierią genetyczną pojawiają się po przekroczeniu 16. roku życia. Ujawniają się przy tym medyczne, społeczne i etyczne aspekty inżynierii genetycznej, szczególnie u dziewcząt, jako zdecydowanie bardziej interesujące aniżeli aspekty naukowe czy gospodarcze.

Zainteresowania inżynierią genetyczną nie są najczęściej oparte na wiedzy, lecz wynikają z ciekawości. Za najbardziej wiarygodne źródło informacji ankietowani uznają specjalistów uniwersyteckich: medyków, biologów, chemików - 85% odpowiedzi, a następnie nauczycieli biologii i chemii - 63% odpowiedzi oraz audycje telewizyjne na omawiane tematy - 55% odpowiedzi. Najmniejsze zaufanie w tej dziedzinie przypisują ankietowani przedstawicielom zakładów przemysłowych - 5% i partii rządzących - 3% odpowiedzi. Płeć ankietowanych w zdecydowany sposób różnicuje uczniów. Dziewczęta częściej podkreślają ryzyko, ale widzą również możliwości, chłopcy zaś odwrotnie - podkreślają możliwości, ale widzą również ryzyko. Ankietowana młodzież jest otwarta na wykorzystanie inżynierii genetycznej do transplantacji i terapii genowej w medycynie, kryminalistyce i do unieszkodliwiania odpadów. Duże wątpliwości ankietowanych wiążą się z analizą genomu, zmianami genetycznymi roślin użytkowych, zwierząt hodowlanych, a w konsekwencji i środków spożywczych. Postawy wobec inżynierii genetycznej wyrażają raczej uzasadnione moralnie i etycznie ryzyko; jest ono większe u młodzieży.

Nowe techniki umożliwiają projektowanie cech przez manipulacje dokonywane na nośnikach informacji genetycznej. Mowa tu oczywiście o mikroorganizmach, a konkretnie o bakteriach i ich roli w biotechnologii. Z tego właśnie względu było ważne poznanie postaw uczniów wobec bakterii oraz poglądów na temat ich roli. Nieliczne źródła literatury podają, iż bakterie są głównie pojmowane jako czynniki chorobotwórcze, a również kojarzy się je z pojęciem mutacji oraz mutantów.

Badania w tym zakresie przeprowadzono w Niemczech wśród 17-letnich uczniów klas 11. Zastosowano metodę wywiadu, który przeprowadzono również w kilku innych krajach europejskich w celu porównania wyników. Motyw przewodni wywiadu opracowano na podstawie 10 wywiadów. Otrzymane wyniki określają trend wypowiedzi uczniów i posłużą w dalszej kolejności do opracowania ankiety i przeprowadzenia badań na dużej populacji, a następnie do ujednolicenia programu nauczania.

Podkreśla się przy tym, że uczniowskie refleksje o etyce mogą być podstawą polemiki o postępach naukowych inżynierii genetycznej, gdyż umożliwiają im one niezależną orientację i racjonalną opinię. W nauczaniu o charakterze interdyscyplinarnym można wykorzystać do analizy teksty filozoficzne traktujące o etyce, np. Kanta. Etyczne problemy inżynierii genetycznej mogą więc stanowić myśl przewodnią w nauczaniu interdyscyplinarnym. Dyskusje tego typu są konieczne, gdyż inżynieria genetyczna będzie się nadal rozwijać i będą się poszerzać możliwości jej stosowania.

*

Nauczanie zagadnień inżynierii genetycznej powinno w pierwszej kolejności uwzględniać cele wychowawcze i ich wsparcie wnioskami natury etycznej. Należy wyjaśniać, co oznaczają takie pojęcia, jak: przyroda, zdrowie, biorąc pod uwagę to, że często ujmuje się je antropocentrycznie - np. rośliny użytkowe, zwierzęta hodowlane. Nauka i technika to pojęcia, które uczniowie powinni wiązać z dużą odpowiedzialnością, pojęcie racjonalnej gospodarki zaś porównywać z punktu widzenia ekonomicznego i ekologicznego. Środki masowego przekazu powinny prowokować młodzież do dyskusji. Ważnym momentem w nauczaniu jest integracja problemów podjętych w dyskusji. Etyczne problemy inżynierii genetycznej w ujęciu interdyscyplinarnym wymagają dopiero opracowania dydaktycznego.

Uważa się, że biotechnologia jest bardzo kontrowersyjnym tematem w nauczaniu biologii i jako taki od razu wywołuje pozytywne lub negatywne reakcje uczniów. Naukowcy mogą przekazywać wiedzę, bazując na faktach, szacując pewne ryzyko, jednak nigdy nie powinno tu być miejsca na fikcję. W nauczaniu biotechnologii powinno się dostarczać informacji, w jakim stopniu biotechnologia rozwiązuje ważne problemy. Negatywne postawy wynikają często ze strachu spowodowanego brakiem możliwości kontrolowania procesów z udziałem żywych organizmów. Obowiązkiem nauczyciela jest oddzielić fakty od fantazji, analizować rzeczywiste ryzyko związane z daną produkcją biotechnologiczną.

Niektórzy uczniowie reagują bardzo entuzjastycznie na postępy w tej dziedzinie, ale ich entuzjazm toscience fiction i oczekiwanie na rozwiązanie wszystkich problemów tego świata. I znów zadaniem nauczyciela jest przedstawić nowe technologie, oddzielić realia od marzeń.

*

Od 1986 roku pewna grupa duńskich nauczycieli biologii bardzo ściśle współpracuje z laboratoriami naukowymi. W wyniku tej współpracy jest możliwe realizowanie niektórych doświadczeń z zakresu biotechnologii w duńskich szkołach. Obejmują one m.in.: kultury tkanek roślinnych, ocenę możliwości przeżycia manipulowanych genetycznie organizmów w wodzie i w glebie, badanie mutantów jęczmienia, eksperymenty z zakresu inżynierii genetycznej dla uczniów najstarszych klas: izolowanie DNA, zakładanie kultur bakteryjnych np. E. coli K 12, lub kultur zmutowanych drożdży do produkcji piwa. Celem tej pracy laboratoryjnej jest praktyczne zastosowanie inżynierii genetycznej. Uczniowie, biorąc udział w doświadczeniach, mogą sami oceniać perspektywy rozwoju biotechnologii i wykorzystanie organizmów, którymi można manipulować. W ten sposób sami zdobywają materiał do dyskusji na temat ryzyka wykorzystania zmienionych genetycznie organizmów do produkcji środków spożywczych i zagrożeń wobec środowiska.

W USA podkreśla się, że Human Genome Project to z pewnością najbardziej kontrowersyjny temat lekcji biologii, gdyż dotyczy manipulowania materiałem genetycznym człowieka. Ze zrozumiałych względów temat ten wywołuje ożywione dyskusje społeczne o podłożu etycznym. Zadaniem naukowców i pedagogów jest pomoc we właściwym rozumieniu badań związanych z manipulacją materiałem genetycznym człowieka. Podręczniki szkolne i akademickie z roku na rok zawierają coraz więcej nowych informacji z genetyki. W sposób niezwykle rozważny należy interpretować osiągnięcia genetyki dla laików w tej dziedzinie, a w sposób szczególny dla młodzieży szkolnej. Oto cztery zasady dydaktyki projektu HGP:

Zasada 1: solidne nauczenie podstaw genetyki, aby pojęcie HGP było przez uczniów prawidłowo rozumiane.

Zasada 2: przekazywanie wiedzy naukowej, a uczniowie powinni rozumieć, że jest ona w ciągłym, nieustannym rozwoju. W tym kontekście należy uczniom wyjaśnić, że również prawa Mendla po 100 latach od ich sformułowania uległy rozszerzeniu w wyniku nowych badań, postępu naukowego. Podobnie pojęcie genu ulegało zmianie. Uczniowie powinni przyjąć do wiadomości, że nowe osiągnięcia naukowe są przyjmowane przez społeczeństwo z ciekawością, z otwartością, ale również ze sceptycyzmem. Nie powinni traktować genetyki jako działu biologii, w którym wszystko jest tak jasne jak w szachownicy Punetta.

Zasada 3: nauczanie technologii często jest rozważane w kontekście nauka-technologia-społeczeństwo. Uczniowie powinni zrozumieć istotę technologii w ogóle oraz to, że wartość pracy naukowców zależy od siły technologii i mądrości ich wniosków.

Zasada 4: nauka i technologia mają indywidualny odbiór społeczny. Należy uwzględnić to, że jednostka ma prawo do własnych poglądów i osobistych kryteriów etycznych. W związku z tym nie należy oczekiwać jednoznacznych odpowiedzi na wszystkie pytania związane z zastosowaniem inżynierii genetycznej w biotechnologii.

Synteza przedstawionych opinii wzbudzi być może refleksję i zwróci uwagę nauczycieli biologii, a ze względu na interdyscyplinarny wymiar biotechnologii także innych dydaktyków na to, że zgodnie z nowymi Podstawami Programowymi zagadnienia z genetyki będą realizowane już w szkołach podstawowych. Szkolna edukacja biologiczna może więc inspirować dialog, który powinien uwzględniać kontekst społeczny, gospodarczy i etyczny biotechnologii i inżynierii genetycznej.

Anna Sternicka
Uniwersytet Gdański