Rola świąt chrześcijańskich w wychowaniu

W naszej kulturze święta chrześcijańskie, zwane również świętami dorocznymi, są związane z porami roku, a te z rytmami w przyrodzie. Pełny cykl to rok, w ciągu którego Ziemia obiega Słońce, jest powodowany Boską mocą stwórczą. Człowiek powinien mieć świadomość istnienia, świadomość swojego ja, z czym łączą się wartości religijne i moralne. Wychowanie to walka o tę świadomość, o duchowe kształtowanie osobowości młodego pokolenia.

A oto dwanaście świąt chrześcijańskich, których przygotowanie i uroczyste obchodzenie powinny być integralną treścią codziennego życia w rodzinie, przedszkolu i szkole: św. Jana, Wniebowzięcie Marii Panny, św. Michała, św. Marcina, św. Mikołaja, Boże Narodzenie, Trzech Króli, Matki Boskiej Gromnicznej, Wielkanoc, Wniebowstąpienie Chrystusa, Zielone Świątki, Boże Ciało. Obchodzenie tych świąt służy głębszemu wniknięciu w ich treść, a uczestniczącym osobom duchowemu rozwojowi. Święta, a szczególnie okres je poprzedzający, np. Adwent i Wielki Post, są także okazją do kształcenia woli i uczuć przez zadania, jakie sobie sami stawiamy i wyrzeczenia, których się podejmujemy. Wspólne obchodzenie świąt, to nic innego, jak przekazywanie sobie nawzajem miłości.

Reforma oświaty ma między innymi polegać na wprowadzeniu zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej. Jedną z propozycji może być integracja treści wokół świąt chrześcijańskich. Na tej zasadzie przedstawię blok zajęć dotyczących Adwentu, Bożego Narodzenia, Trzech Króli i Świąt Wielkiej Nocy.


Adwent i Święta Bożego Narodzenia

Najpierw krótki rys historyczny. Źródła katolickie podają, że papież Liberiusz w roku 354 ustanawia 25 grudnia dniem uroczystości Narodzenia Pańskiego oraz wznosi Bazylikę Matki Boskiej u Żłobka, gdzie umieszcza symbol tajemnicy odkupienia - żłóbek betlejemski. Z czasem obok żłobka ustawiono postać Matki Boskiej w koronie i inne figury. Do kultu jasełek powrócił św. Franciszek z Asyżu: w 1223 roku w miejscowości Greccio we Włoszech zainscenizował stajenkę ze żłobkiem i zwierzętami. W Polsce obrzęd przedstawienia misterium Bożego Narodzenia pojawił się już w XIII wieku wraz z przybyciem franciszkanów.

Przeżywanie Adwentu, okresu poprzedzającego uroczystości Bożego Narodzenia, ma wielką wartość religijną, głęboko ludzką i określoną wartość pedagogiczną. Jest ważne, żeby dzieci głęboko odczuwały sens Adwentu.

Zajęcia to: projektowanie kalendarza adwentowego, opowiadanie przez nauczyciela treści religijnych, które mogą pomóc dzieciom w duchowej odnowie życia. Na początku Adwentu można umieścić na honorowym miejscu w mieszkaniu pusty żłóbek, w którym w Wigilię zostanie złożona figurka Dzieciątka Jezus. Osobno przygotowuje się siano. Codziennie wieczorem dzieci za każdy dobry uczynek, jaki uda się im spełnić w ciągu dnia, wkładają do żłóbka jedno źdźbło siana (może być słoma). Im więcej dobrych uczynków, tym wygodniejsze posłanie dla oczekiwanego Dzieciątka.

Nad kącikiem świątecznym można umieścić "drabinę adwentową". Figurkę Dzieciątka umieszcza się na szczycie drabiny w pierwszą niedzielę Adwentu. W kolejne niedziele Dzieciątko schodzi coraz niżej. Przy żłóbku można także ustawić postacie bohaterów biblijnych: w pierwszą niedzielę Adwentu - Abrahama, w drugą - Izajasza, w trzecią - Jana Chrzciciela, w czwartą - Maryi, w przeddzień Wigilii - Józefa, w dzień Bożego Narodzenia - pasterzy i zwierzęta, w Objawieniu Pańskim - Trzech Mędrców.

A oto fragment zajęć w przedszkolu dotyczący obchodzenia Świąt Bożego Narodzenia. Dzień ten rozpoczynają zabawy dowolne. Praca nauczycielki polega na lepieniu szopek z wosku i wypisywaniu zaproszeń na piątkową Wigilię. Dzieci interesują się pracą nauczycielki i pomagają jej. Praca dzieci to wykonanie szopki. Materiały i narzędzia: glina, wosk, świerk. Sposób wykonania: w czasie Adwentu dzieci wykonują z wosku postacie Maryi, Józefa, Jezusa oraz żłobek. Następnie ustawiają na podstawce z gliny wykonane postacie. Na końcu dekorują stajenkę gałązkami świerku.

Następna praca dzieci: wykonanie zaproszeń na Wigilię. Materiały i narzędzia: kolorowa tektura, wstążeczka, długopis, dziurkacz, nożyczki. Sposób wykonania: nauczycielka wycina gwiazdki i robi dziurki. Dzieci przywiązują je wstążeczkami. Wypisanie zaproszeń należy do nauczycielki.

O godzinie 10.30 rozpoczyna się śniadanie. Po śniadaniu dzieci zanurzają świece w wodzie, najpierw wrzącej, potem chłodnej. Pracy tej towarzyszy śpiewanie kolęd. Praca dzieci: robienie świeczek. Materiały: knot, rozgrzany wosk. Sposób wykonania: codziennie dzieci zanurzają knot w rozgrzanym, płynnym wosku. Praca ta trwa przez cały okres Adwentu. Dopiero w ostatnim tygodniu gotowe świece zanurzają dwa razy we wrzątku, a potem w chłodnej wodzie.

Kolejną czynnością jest inscenizacja misterium Bożonarodzeniowego. Próba przedstawienia odbywa się przez cały tydzień. W inscenizacji biorą udział wszystkie dzieci. Jedne otrzymują główne role: Maryi, Józefa, anioła Gabryela, I karczmarza, II karczmarza i III karczmarza, inne są: aniołami, pasterzami, zwierzętami. Narratorem jest nauczycielka. Najpiękniej jest zawsze w czwartek, kiedy dzieci pieką chleb i ciasto świąteczne, i w piątek, kiedy ubierają choinkę, a podczas Wigilii przedstawiają Bożonarodzeniową szopkę.


Trzech Króli

Nauczycielka informuje, że już od trzeciego wieku w Kościele jest obchodzona uroczystość Objawienia Pańskiego, potocznie nazywana Świętem Trzech Króli. Tradycyjnie przedstawieni trzej monarchowie o imionach Kasper, Melchior, Baltazar symbolizują trzy znane wówczas kontynenty: Azję, Europę i Afrykę. Reprezentują oni cały świat, który poprzez ich uniżenie uznaje w nowo narodzonym dzieciątku swego władcę - Mesjasza. Pierwsze rozpoznały w Nim swego Pana zwierzęta: wół i osioł, następnie ukazał się pasterzom z narodu Izraela, by w końcu objawić się poganom. W dalszej części zajęć nauczycielka stawia pytanie: Dlaczego Trzej Królowie przynieśli złoto, kadzidło i mirrę, co symbolizują poszczególne dary?

Dzieci najczęściej odpowiadają: bo złoto jest bogactwem, że to drogi prezent, a kadzidło ładnie pachnie w kościele itd. Największą trudność sprawia mirra. Po krótkiej dyskusji wspólnie ustalają, że złoto jest czystym metalem i jest symbolem czystości myśli człowieka i jej jasności. Kadzidło jest wysuszoną żywicą, której aromatyczne substancje ujawniają się przy spalaniu. Dym kadzidła unoszący się w kościele jest symbolem miłości Boga do ludzi i ludzi do Boga. Dotyczy więc sfery uczuciowej człowieka. Mirra symbolizuje cierpienie i zapowiada cierpienie Boga - człowieka na Ziemi, smutek i ból każdego z nas, dotyczy więc sfery wolicjonalnej człowieka. W następnych dniach można święta Trzech Króli rozszerzyć o treści geograficzne, historyczne, zoologiczne (wół i osioł), botaniczne (roślina, gwiazda betlejemska), artystyczne - robienie gwiazdy betlejemskiej z bibuły, śpiewanie kolęd itd.

W klasach wyższych, nawiązując do trzech etapów misterium Bożego Narodzenia, można dodać, że jest zawarta w nich myśl o potrzebie poznania Boga samym sobą, wszelkimi danymi nam władzami: naturalnym instynktem (zwierzęta), intuicją i ufnością (prości pastuszkowie), a także rozumem (Mędrcy ze Wschodu). W szkole średniej, za M. Buberem warto powiedzieć, że judaizm i chrześcijaństwo to dwa różne objawienia tego samego Boga, że wielkie religie świata są różnymi obliczami tego samego Stwórcy i Zbawiciela. Trzeba uświadamiać młodym ludziom fakt, że religia jest najbardziej naturalną drogą przekazywania wartości z pokolenia na pokolenie.


Wielkanoc

Święto Wielkiej Nocy jest w Polsce i w innych krajach o tradycji chrześcijańskiej najważniejszym i najuroczyściej obchodzonym świętem w cyklu rocznych obrzędów liturgicznych. Termin obchodzenia Wielkanocy przypada w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca, tj. między 22 marca a 25 kwietnia. Czas przygotowania do radosnego świętowania jest poprzedzony Wielkim Postem (40 dni), okresem zastanowienia się nad samym sobą i przyszłością, a rozpoczyna go Środa Popielcowa. Jej podstawowym zagadnieniem i najgłębszą tajemnicą jest cudowna przemiana śmierci w zmartwychwstanie. W naszej obyczajowości okres Świąt Wielkanocnych nawiązuje do wiosennego przebudzenia, do odradzania się życia, odwiecznej nadziei. Wyrastający z duchowych tęsknot człowieka Zmartwychwstały Chrystus, Odkupiciel grzechów, to symbol zwycięstwa nad śmiercią.

W szkole ten okres to sianie wielkanocnej trawy, owsa lub rzeżuchy (może być w skorupce jajka). Każde dziecko otrzymuje przesianą ziemię i miseczkę z nasionami. Ziemię trzeba codziennie podlewać i czekać na wschodzenie nasion. Skorupkę jajka można pomalować i przyozdobić nią wielkanocny stół. Zajęcia te przygotowują dzieci do zrozumienia tajemnicy życia: ziarno musi obumrzeć, aby wydać stokrotny owoc. Roślina najpierw wypuszcza kiełek, potem źdźbło, a wreszcie kłos, w którym będą ziarna, gdy nadejdą żniwa. To klucz do zrozumienia tego, że ziarno to owoc ziemi i pracy rąk ludzkich, zarazem tajemnicy śmierci i Zmartwychwstania Pana Jezusa Chrystusa.
 

1. Pierwszy dzień: zajęcia rozpoczynają się od przypomnienia dzieciom, że Wielkanoc to najstarsze i najważniejsze święto w chrześcijańskim roku liturgicznym, poświęcone pamięci Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Nauczyciel czyta fragment tekstu Wielkanoc od staropolskiej kuchni, żeby pokazać dzieciom ciągłość tradycji świątecznych i nasze symbole świąteczne: koszyk wielkanocny ze święconką, pisanki, baranek, wierzbowe bazie. Następnie uczniowie opowiadają o zwyczajach i tradycjach wielkanocnych w swoich rodzinach, co wiedzą o obchodzeniu świąt w latach poprzednich, przygotowywanych potrawach itd.
   W drugiej części zajęć uczymy dzieci piosenki "Pisanki" wraz ze wszystkimi wskazaniami metodycznymi takimi, jak: omówienie zapisu nutowego (metrum, znaki przykluczowe, liczba taktów, wartości rytmiczne, tempo, dynamika), odczytywanie rytmu piosenki za pomocą sylab rytmicznych, czytanie tekstu piosenki z rytmem, próby śpiewania z własnym akompaniamentem: klaskanie, pstrykanie.
   Kolejne zajęcia to pieczenie wspólnie z mamami ciasta w szkolnej kuchni oraz malowanie pisanek, którym towarzyszy wiersz T. Ferenc pt. "Pisanki, kraszanki". Przy zajęciu tym podkreślamy stosowanie barw naturalnych do malowania jaj. Zajęcia praktyczne mogą dzieci wykonać w domu. Pieczenie ciasta i malowanie pisanek może się odbywać przy wtórze piosenki "Żeby w domu było miło". Dzieci wyklaskują rytm refrenu.
2. Drugi dzień: adresowanie kart z życzeniami świątecznymi. Zadaniem na ten dzień jest nauczenie dzieci wiersza pt. "Wesołych Świąt". Przypomnienie zasady adresowania kart pocztowych: duża litera w imionach
   i nazwiskach, w nazwach miast i wsi, ulic, ich kolejność, zasada stosowania kodów. Uczniowie wspólnie z nauczycielem szukają nazw miast na mapie fizycznej Polski. Następnie wyklejają kolorowym papierem (z drobnych ścinków) pisankę wielkanocną na karcie świątecznej i prawidłowo ją adresują.
   Nauczyciel albo dziecko-zając rozdaje uczniom rozsypankę wyrazową. Po prawidłowym uporządkowaniu wyrazów otrzymujemy treść życzeń: "Z okazji Świąt Wielkanocnych wszystkiego najlepszego, smacznego jajka i mokrego dyngusa wszystkim dzieciom klasy IIa życzy - Zając".
3. Trzeci dzień: nasz stół wielkanocny; zadaniem tych zajęć jest stworzenie prawdziwie świątecznej atmosfery, miłego nastroju, zaproszenie gości. Zajęcia to: przyozdobienie stołu, nakrywanie do stołu, przyozdabianie go, wreszcie dzielenie się jajkiem i składanie sobie życzeń, śpiewanie piosenek i recytacja odpowiednich wierszy (np. "Wielkanoc" Ewy Szelburg-Zarembiny).

*

Przedstawione bloki zajęć na pierwszy plan wysuwają przeżywanie świąt chrześcijańskich i związane z nimi zajęcia artystyczne, które zawsze należy rozumieć szerzej - jako wychowanie przez sztukę. Sztuka zawsze była i jest nośnikiem Boskiej energii. Na zajęciach artystycznych dobry wychowawca powinien w porę dostrzec autentyczny przejaw czy raczej odblask Bożej energii - talentu u swoich uczniów i pomóc mu się rozwinąć. Zajęcia takie dają młodemu człowiekowi radość, która jest niewyczerpanym źródłem energii duchowej, a ta ma ogromne znaczenie dla zdrowia fizycznego i psychicznego.

Przeżywanie świąt chrześcijańskich ma określoną wartość pedagogiczną, głęboko ludzką i głęboko religijną. Treści w niej zawarte poprzez nastrój, atmosferę, świąteczne symbole powinny stać się ogromnym przeżyciem wewnętrznym, religijnością wewnętrzną, którą możemy objawić dobrymi czynami. To, co wnika w duszę dziecka, pozostaje na całe życie i może się stać źródłem wspaniałych doznań oraz wielkiej wewnętrznej siły. Głębokie przeżywanie świąt chrześcijańskich to piękna droga wewnętrznego rozwoju, szczególnie rozwoju moralnego, to budowanie człowieczeństwa w człowieku.

Jan Paweł II powiedział, że w ślad za znanymi dwoma totalitaryzmami - teraz nadchodzi trzeci totalitaryzm - absolutna władza pieniądza, przed którą z zachwytem chyli czoło coraz więcej ludzi. Może dla dzisiejszego człowieka, który od przyrostu materialnego dobrobytu zubożał duchowo, głębsze przeżywanie świąt chrześcijańskich będzie dobrą nauczycielką wartości religijnych i moralnych.

Jadwiga Wasiukiewicz
Gdynia
 

Literatura:

1. Problemy współczesnego Kościoła [red.] ks. Marian Rusecki. KUL, Lublin 1996.
2. B. Ferrero, Inne historie, Warszawa 1993.