Postawy rodziców dzieci niepełnosprawnych

Jeżeli zatem rodzina jest koniecznym środowiskiem optymalnego rozwoju dziecka zdrowego, w przypadku dziecka z ograniczeniami sprawności fizycznej bądź umysłowej jej znaczenie jest jeszcze większe. Wiąże się to z rozszerzonymi potrzebami dzieci niepełnosprawnych, a także ze specyfiką ich rozwoju psychicznego, który charakteryzuje często mniejsza odporność na sytuacje stresogenne, obniżone lub zawyżone poczucie własnej wartości, trudności w adekwatnej ocenie podejmowanych zadań.

W rodzinach, w których przychodzi na świat dziecko niepełnosprawne, może się zwiększyć zagrożenie wystąpienia zmian destruktywnych. Z jednej bowiem strony dziecko nie odpowiada w pełni oczekiwaniom rodziców, ich marzeniom i aspiracjom, a z drugiej - zakres nowych obowiązków opiekuńczo-wychowawczych jest znacznie szerszy niż przewidywany (M. Chodkowska 1995). Ponadto urodzeniu dziecka niepełnosprawnego często towarzyszy uczucie goryczy i żalu, bezsilności, lęku, a także obwinianie siebie nawzajem przez rodziców.


Teoretyczne podstawy badań

Termin postawa używany jest przez specjalistów różnych nauk: psychologii, filozofii, historii, prawa, medycyny, socjologii i wielu innych dziedzin im pokrewnych dla każdej z nich ma on jednak nieco inne znaczenie. Codziennie używamy tego słowa, aby nazwać różnorodne stany emocjonalne i uczuciowe, które pojawiają się podczas kontaktu z innymi ludźmi lub wyjaśnić zachowania w różnych sytuacjach społecznych naszego życia.

Typologię postaw rodzicielskich opracowała Maria Ziemska (1980). Wyróżnia ona dwie grupy postaw:

1. typy nieprawidłowych postaw rodzicielskich:
   • postawa odtrącająca
   • postawa zbyt wymagająca
   • postawa unikająca
   • postawa nadmiernie chroniąca
2. typy postaw prawidłowych:
   • postawa akceptująca
   • postawa uznawania praw dziecka
   • postawa współdziałania
   • postawa rozumnej swobody.

Dyscypliny naukowe przejawiają zróżnicowane podejście do terminu niepełnosprawność. W socjologicznym ujęciu niepełnosprawność determinują dwa kryteria: istnienie uszkodzeń, bądź ograniczeń funkcjonalnych organizmu (wskutek choroby, urazu lub wady wrodzonej) oraz wynikające z nich skutki dla funkcjonowania społecznego osób nimi dotkniętych (najczęściej formalnych na skutek niemożności pełnienia podstawowych ról społecznych). Niepełnosprawność od strony medycznej jest natomiast rozumiana jako zły stan zdrowia; bezpośrednim czynnikiem niepełnosprawności są choroby przewlekłe, których następstwem są nieodwracalne stany dysfunkcji organizmu (A. Ostrowska, J. Sikorska 1996).

Można wyróżnić kilka rodzajów niepełnosprawności:

• niepełnosprawność sensoryczna, w tym niepełnosprawność słuchowa, wzrokowa, dotykowa itd.;
• niepełnosprawność fizyczna, w tym niepełnosprawność motoryczna;
• niepełnosprawność psychiczna, w tym niepełnosprawność intelektualna, określana jako upośledzenie lub niedorozwój intelektualny (J. Zabłocki 1997).

Celem przeprowadzonych badań było ukazanie postaw rodzicielskich, które dzieci niepełnosprawne spostrzegają najczęściej u swoich rodziców. Podstawową metodą wykorzystaną w naszych badaniach był sondaż diagnostyczny, w ramach którego posłużono się techniką ankiety. Do technicznego gromadzenia danych użyto kwestionariusza ankiety. Zastosowano dwa rodzaje kwestionariusza: jeden służył do badania postawy matki wobec dziecka chorego; drugi do badania postawy ojca. Każdy z nich zawierał po 120 stwierdzeń (pytań), przy każdym dziecko miało zaznaczyć odpowiedź w rubryce "tak jest" lub "tak nie jest".

Badania przeprowadzono w roku 1998. Objęto nimi 65 uczniów klas VI i VII przebywających w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym Centrum Rehabilitacji Zespołu Publicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej w Konstancinie-Jeziornie. Powodem pobytu dzieci w placówce leczniczej były przeważnie schorzenia układu kostnego: zaawansowana skolioza, wady wrodzone, amputacje.

Około 50% badanych stanowiły dzieci ze schorzeniami układu kostnego, które nie identyfikowały się z osobami niepełnosprawnymi. Twierdziły, że samodzielnie potrafią się poruszać, są w stanie wykonać każdą czynność samoobsługową bez pomocy innych. Ponad 9% badanych to dzieci z wadą wrodzoną, około 40% to osoby po wypadkach.


Analiza postaw negatywnych

Wstępna analiza uzyskanych wyników pozwoliła stwierdzić, że dzieci przeważnie spostrzegają u swoich rodziców postawy negatywne, czyli postawy nieakceptujące ich niepełnosprawności. Około 60% badanych uważa, że zarówno ojciec, jak i matka przejawiają w stosunku do ich osoby postawy negatywne: nie godzą się z faktem, że ich dziecko jest chore i wymaga szczególnej opieki i troski z ich strony. Aż 66% dzieci twierdzi, że ojcowie częściej niż matki przejawiają wobec nich postawy negatywne. Około 56% ogółu badanych zaznaczyło, że zachowaniem dominującym u matek jest postawa negatywna.

Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że w percepcji dzieci rodzice przejawiają wobec nich następujące postawy negatywne:

• postawa wymagająca,
• postawa nadmiernie chroniąca,
• postawa unikająca,
• postawa odtrącająca.

Uczniowie, którzy wzięli udział w badaniu, uważają, że ich matki przejawiają w stosunku do nich wiele postaw negatywnych. Dominującą postawą spostrzeganą przez dziewczynki jest postawa odtrącająca, przypisują ją aż 30% matek, następnie postawa unikająca (25%), postawa wymagająca (11%) oraz postawa nadmiernie chroniąca, którą odczuwa około 6% badanych dziewcząt. Badani chłopcy przede wszystkim odczuwają u swoich matek postawę nadmiernie chroniącą (36%), rzadziej spostrzegają elementy postawy odtrącającej (24%), unikającej (12%) oraz wymagającej (11%). Porównując postawy, które badane dzieci spostrzegają u swoich ojców, można stwierdzić, że dominującą postawą, którą zauważają dziewczynki, jest postawa wymagająca (40%), a u chłopców postawa odtrącająca (44%).

Dzieci, które uczestniczyły w badaniach, uważają, że dominująca postawa negatywna u ich rodziców to postawa odtrącająca. W przypadku ojców postawa ta występuje częściej niż u matek; dzieci niepełnosprawne są kojarzone z bezwartościowością i nieumiejętnością odniesienia sukcesów w życiu rodzinnym. Postawę odtrącającą częściej spostrzegają u swoich matek dziewczynki niż chłopcy. Matki utożsamiają córki ze swoją osobą: - "Jeżeli córka jest niepełnosprawna, to ja nie jestem kobietą idealną" - przytoczyła wypowiedź matki dziewczynka, która uczestniczyła w badaniach. Niepełnosprawność wizualna wyklucza niestety wszelką ewentualność podobieństwa. Chłopcy uczestniczący w badaniach są zdania, że to ojcowie częściej niż matki manifestują w stosunku do nich postawę odtrącającą.

Kolejne wyróżnione przez dzieci postawy negatywne to: wymagająca i nadmiernie chroniąca. Postawę wymagającą przejawiało 36% ojców, o 10% mniej postawę nadmiernie chroniącą. W przypadku matek ujawniła się sytuacja odwrotna, więcej niż 34% przejawiało postawę nadmiernie chroniącą, a 21% wymagającą. Przy postawie wymagającej rodzice stawiają dziecku zadania przekraczające jego możliwości, ograniczają jego swobodę przez narzucanie sztywnych reguł. Dzieci uważają, że zawsze musiały wykonywać czynności według wymagań rodziców; takie zdanie miało 47% dziewczynek i 53% chłopców.

Postawę nadmiernie chroniącą w oczach badanych uczniów charakteryzowała przesadna troskliwość, nadmierna ochrona, zwalnianie z wszelkich obowiązków i wymagań, co utrudniało ich samodzielność. Około 23% badanych jest zdania, iż matki przejawiają wobec nich postawę unikającą, tę samą postawę manifestuje 21% ojców. Porównując typy postaw rodzicielskich, można zauważyć, że matki rzadziej niż ojcowie przejawiają w stosunku do swoich córek postawy negatywne, w przypadku ojców sytuacja jest odwrotna.


Analiza postaw pozytywnych

Postawy pozytywne dzieci spostrzegają u 43% matek i 33% ojców. Wśród postaw pozytywnych dzieci wyróżniły postawę akceptującą i rozumnej swobody. Dziewczynki uważają, że matki w stosunku do nich częściej niż ojcowie przejawiają postawy pozytywne. Oceniły tak 58% matek i 40% ojców. Chłopcy uważają, że ich matki są pozytywnie ustosunkowane do nich w 37%, a ojcowie tylko w 25% .

Analizując kolejne wyniki, można stwierdzić, iż w oczach dziewczynek 22% matek przejawia w stosunku do nich postawę akceptacji, chłopcy natomiast oceniają tak 25% swoich matek. Zaskakujący jest fakt, że ojcowie w stosunku do synów przejawiają tę postawę tylko w 7%, natomiast wobec córek aż w 20%. Porównując ocenę dziewczynek i chłopców, można stwierdzić, że chłopcy rzadziej spostrzegają postawę akceptacji i rozumnej swobody u swoich rodziców. Ich zdaniem takie postawy można dostrzec u 18% rodziców, w przypadku dziewcząt - u 30%. Dość duża grupa dziewcząt uważa matki za najlepsze przyjaciółki (35%), a 25% ojców za najlepszych przyjaciół. W oczach chłopców matki są oceniane jako przyjaciółki w 21%, a ojcowie jako przyjaciele tylko w 10%.

Rodzina jest miejscem, w którym każde dziecko powinno czuć się bezpieczne i kochane. Z przeprowadzonych badań wynika, że dzieci nie odczuwają ze strony rodziców akceptacji. Spostrzegają w nich osoby, które niechętnie otaczają je opieką, nie wywiązują się z obowiązków wynikających z pełnienia przez nich roli ojca czy matki. Tym samym ich podstawowe potrzeby psychiczne i biologiczne nie są zaspokojone, samodzielnie muszą rozwiązywać swoje kłopoty i pokonywać trudności wynikające z niepełnosprawności. Na podstawie analizy badań można wysnuć następujące wnioski:

• Rodzice w stosunku do swoich dzieci przejawiają różnego typu postawy - od postawy akceptującej, rozumnej swobody, po postawę unikającą, odtrącającą, wymagającą.
• Dzieci, które uczestniczyły w badaniu, częściej (60%) spostrzegają u swoich rodziców postawy negatywne.
• Respondenci uważają, że matki częściej (58%) niż ojcowie przejawiają w stosunku do nich postawy pozytywne.
• Matki badanych dzieci niepełnosprawnych cechuje ambiwalencja postaw: po pierwsze, ujawniają one nadmierną koncentrację uczuciową na dziecku, po drugie zaś - nadmierny dystans uczuciowy.
• Ojcowie badanych dzieci niepełnosprawnych mają surowe zasady wychowania ograniczające swobodę dziecka.
• Matki uzyskały mniej ocen krytycznych niż ojcowie. Spostrzegano je jako osoby o wiele bardziej zaangażowane w pełnienie funkcji wychowawczych, ojców zaś jako osoby znacznie mniej przyczyniające się do zachowania spokojnej atmosfery.

Ewa Drozd
WSPS, Warszawa