Plany życiowe młodzieży upośledzonej

Dorastająca młodzież upośledzona umysłowo w stopniu lekkim również tworzy plany na przyszłość, wyraża swoje oczekiwania i pragnienia. Myśli i marzy o usamodzielnieniu się. Poznanie aspiracji, planów życiowych i świata wartości tej młodzieży pozwoli na lepsze zrozumienie jej potrzeb i właściwe ukierunkowanie oddziaływań rewalidacyjnych.

T. Mądrzycki (1996) stwierdza, że w okresie dorastania plany życiowe nie są jeszcze skonkretyzowane. W tym okresie jednostka tworzy wizję świata idealnego, w którym znajduje również miejsce dla siebie. Rozbudowuje plany życiowe, nieraz bardzo odległe, ale często mało realistyczne, gdyż niewystarczająco liczy się jeszcze z możliwościami w postaci zewnętrznych uwarunkowań obiektywnych i własnych predyspozycji.

Biorąc pod uwagę ograniczenia w sferze umysłowej i rozwoju społecznym młodzieży upośledzonej umysłowo, takie planowanie przyszłości będzie dla niej szczególnie charakterystyczne. Tworzenie planów życiowych jest związane z przyszłościową perspektywą czasową. Człowiek musi mieć zdolność do przewidywania skutków swojego działania (T. Mądrzycki 1996). Ograniczenia w sferze umysłowej, brak zdolności abstrakcyjnego myślenia nie pozwalają osobom upośledzonym umysłowo dostrzegać istotnych związków zachodzących między własnym działaniem a jego skutkami. Nie pozwala im to przewidywać biegu zdarzeń rozgrywających się niezależnie od nich. Utrudnia możliwość wpływania na bieg zdarzeń i na własny los oraz podejmowanie czynności zamierzonych i intencjonalnych.

W konsekwencji dorastającym upośledzonym umysłowo w stopniu lekkim trudno jest określić nieistniejące jeszcze stany, tworzyć realistyczne plany na przyszłość. Upośledzeni umysłowo często nie potrafią adekwatnie ocenić swoich zdolności postępowania. Dokonują oceny różnych sytuacji społecznych z punktu widzenia własnego ja, bez zdolności patrzenia na dane sytuacje z perspektywy innych (S. Kowalik 1989).


Nieumiejętność realistycznej oceny

Zdaniem R. Kościelaka (1989) nieumiejętność realistycznej oceny własnych możliwości u osób upośledzonych umysłowo wynika z tego, że nie są one w stanie podołać wszystkim zadaniom, co prowadzi niekiedy do utraty wiary we własne siły, a tym samym do zaniżenia samooceny. Z drugiej zaś osłabiony krytycyzm i duża sugestywność stwarzają niebezpieczeństwo sytuacji odwrotnej, małe, przypadkowe sukcesy mogą bowiem stać się przyczyną wzrostu aspiracji i samooceny. Z przeprowadzonych badań wynika, że dzieci upośledzone umysłowo często charakteryzuje znacznie zawyżona samoocena (A. Giryński 1998, R. Kościelak 1989, A. Mikrut 1998).

Można sądzić, że młodzież upośledzona umysłowo w stopniu lekkim ze względu na znaczne deficyty w sferze umysłowej oraz (w większości przypadków) na niekorzystne warunki wychowawcze ma nieprawidłowo ukształtowane relacje ze światem.


Chęć nauki

Badania dotyczące planów życiowych i aspiracji młodzieży upośledzonej umysłowo z klas VII i VIII przeprowadzili K. Kucyper (1990) i E. Minczakiewicz (1996). Otrzymane wyniki wskazują, że większość uczniów po ukończeniu szkoły podstawowej zamierza kontynuować naukę w szkołach zawodowych. Młodzież pragnie również w przyszłości aktywnie uczestniczyć w modelowaniu swojego życia osobistego. Założenie rodziny, wychowanie dzieci to podstawowe dziedziny zainteresowań badanych. Z przeprowadzonych badań wynika, że większość młodzieży dąży do szczęśliwego życia w rodzinie, przy czym jest to pragnienie silniejsze u dziewcząt niż u chłopców. Znaczna część badanych pragnie osiągnąć w życiu bogactwo. Większość badanych uważa, iż realizacja ich planów zależy głównie od uczciwej pracy (od czynników własnych) i nie bierze pod uwagę czynników zewnętrznych (K. Kucyper 1990).

Przeprowadzone badania pozwalają wysnuć wnioski, jak bardzo aspiracje decydują o późniejszym życiu jednostki, a szczególnie młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim, która kończąc szkołę zawodową, wkroczy w całkiem dorosłe, odpowiedzialne życie. Problematyka aspiracji życiowych młodzieży wykracza poza sferę zagadnień i zainteresowań wyłącznie edukacyjno-oświatowych, dotyczy ona szeroko pojętego życia społecznego.

Badaniami objęto 20 uczennic III klasy Zasadniczej Szkoły Specjalnej w Ostrołęce przygotowujących się do zawodu kucharza i ciastkarza, 25 uczennic klasy III Zespołu Szkół Specjalnych nr 2 w Warszawie, przygotowujących się do zawodu introligatora oraz 27 uczennic klasy III Zespołu Szkół Specjalnych nr 3 w Warszawie przygotowujących się do zawodu krawca odzieży damskiej lekkiej. Wiek badanych wahał się w granicach od 18 do 20 lat. Badania przeprowadzono w roku szkolnym 1998/1999.

Większość badanych uczniów (96%) legitymowała się pochodzeniem robotniczym, a tylko 3% pochodzeniem inteligenckim. Mimo że szkoły, do których uczęszczały badane uczennice, były przeznaczone dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, nie wszyscy badani odpowiadali temu stopniowi. Analiza zebranego materiału wykazała, że 58% uczennic była upośledzona umysłowo w stopniu lekkim. Pozostałe uczennice cechował prawidłowy rozwój umysłowy, rozwój niższy niż przeciętny lub upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym.


Szczęśliwe życie w rodzinie

Najbardziej cenionymi wartościami badanych uczennic upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim związanymi z aspiracjami osobistymi są: szczęśliwe życie we własnej przyszłej rodzinie (92%) oraz osiągnięcie dobrobytu materialnego (95%). Młodzież mniej ceni takie wartości, jak: przyjaźń, podziw i uznanie innych ludzi (48%), podróże i przygody (37%), pomoc innym (52%), udział w życiu społecznym (29%). Często młodzież upośledzona umysłowo, wyobrażając sobie swoją przyszłość, myśli tylko o jej ostatecznym kształcie, nie biorąc pod uwagę wszelkich dróg dążenia do niej. Takie podejście ujawniło się między innymi w wypowiedziach dotyczących przyszłego życia rodzinnego. Otóż większość badanej młodzieży (87%) zwraca uwagę na pożądane cechy partnera, nie uwzględniając własnej roli w budowaniu przyszłego życia rodzinnego.

Aspiracje dotyczące pracy zawodowej u większości badanej młodzieży (79%) są ukształtowane na poziomie realistycznym. Badane uczennice wskazują konkretny zawód, który chciałyby w przyszłości wykonywać. Wymieniały takie zawody, jak: kucharstwo, handel czy krawiectwo. Świadczy to o tym, że prawidłowo oceniają one swoje możliwości zawodowe i mają prawidłowo ukształtowaną samoocenę. Część młodzieży (21%) pragnie jednak pracować w zawodach, które nie są osiągalne dla osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim (nauczyciel, lekarz, pielęgniarka).

Wybierając te zawody, młodzież nie bierze pod uwagę konieczności przygotowania się do ich wykonania. Przeważnie są to uczniowie, którzy osiągają słabe wyniki w nauce. Wybieranie takich zawodów świadczy o nierealnych wyobrażeniach tej młodzieży i niezasadnie zawyżonych aspiracjach. Świadczy to również o braku samokrytycyzmu, dlatego poziom aspiracji zawodowych jest nieporównywalnie wyższy w stosunku do ich możliwości. A przecież nieumiejętność oceny swoich możliwości utrudnia prawidłowe relacje z otoczeniem, stawianie sobie celów i pełnienie ról społecznych. Nietrafna samoocena oddala jednostkę od rzeczywistości i tym samym utrudnia realizację planów.

Badani próbowali sprecyzować cechy przyszłej pracy zawodowej. Bardzo silnie akcentowano wysokie zarobki i chęć osiągnięcia niezależności finansowej. Przyczyną dążenia do usamodzielnienia się i szybkiego zarobkowania mogą być trudne warunki materialne rodzin badanych.

Należy wnioskować, iż na kształtowanie się obrazu świata, a tym samym na aspiracje życiowe tej młodzieży mają wpływ nie tylko czynniki biologiczne (dysfunkcje intelektualne), lecz także czynniki środowiskowe (społeczne), takie jak: miejsce zamieszkania, warunki materialne rodziny, postawy i poziom kulturalny rodziców oraz środowisko szkolne.

Znaczna część rodzin (82%) to rodziny wielodzietne. Badani rodzice w większości (87%) są zainteresowani rozpoczęciem pracy zawodowej przez swoje dzieci, tylko nieliczni (13%) pragnęliby, aby ich dziecko uczyło się dalej. Spośród badanych dziewcząt 38% nie traktuje swojego domu rodzinnego jako przyszłego wzorca własnego domu i rodziny. W aktualnej sytuacji przemian społecznych i gospodarczych bardzo często rodzina staje się dysfunkcjonalna w wypełnianiu swojej roli.

Bernadeta Szczypał
WSPS, Warszawa