Przestrzeń do zabawy

Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy, iż nieprawidłowo zaprojektowana przestrzeń, czyli taka, która nie uwzględnia potrzeb, wymagań i ograniczeń człowieka, jest źródłem konfliktów, nieporozumień, agresji i braku należytego porozumiewania się ludzi między sobą. Dotyczy to środowisk pracy, placówek oświatowych, przestrzeni, w której żyją rodziny lub szerzej - komunikacji międzyludzkiej. Takiej przestrzennej wolności potrzebują również dzieci w szkole i przedszkolu.

Rola pedagogów w prawidłowym aranżowaniu pomieszczeń dla dzieci jest bardzo istotna, wiąże się z posiadaniem kompetencji przestrzennych i wiedzy ergonomicznej. Kompetencje przestrzenne polegają na zdolności jednostki do świadomego wpływu na otoczenie oraz wykorzystywaniu otoczenia dla własnych celów, bez szkody dla innych jednostek korzystających z tej samej przestrzeni. Z kolei wiedza ergonomiczna to dostarczanie informacji i dostosowanie systemu technicznego do zdolności i ograniczeń człowieka korzystającego z tego systemu. Wiedza ergonomiczna pozwala dorosłemu i dziecku działać bezpiecznie, zdrowo i efektywnie.

Jeśli weźmie się pod uwagę powszechne przepełnienie sal przedszkolnych, staje się zrozumiałe, że prowadzenie zajęć w takich warunkach nie jest łatwe. W tej sytuacji pozostaje odwołać się do wyobraźni, zdolności, wiedzy, pomysłowości i chęci pedagoga. Nauczyciel powinien mieć całkowitą swobodę w zagospodarowaniu przestrzeni przedszkolnej czy szkolnej. Interwencja może nastąpić wówczas, gdy zaistnieją widoczne niedociągnięcia i braki zakłócające dziecku swobodne działanie.

By nie poprzestać wyłącznie na rozważaniach teoretycznych, postanowiliśmy wraz ze studentami Instytutu Biotechnologii i Ochrony Środowiska WSP w Zielonej Górze dokonać oceny ergonomicznej pomieszczeń w dwóch zielonogórskich przedszkolach. Badania przeprowadzono w grudniu 1998 r. Przedszkola zostały wybrane przypadkowo, sale przedszkolne również. W przedszkolu nr 1 została oceniona sala grupy czterolatków, która liczyła 30 osób, w przedszkolu nr 2 - sala liczącej 25 osób grupy trzylatków. Podczas badań w obu przedszkolach liczba dzieci była mniejsza. W przedszkolu nr 1 liczyła 24 dzieci, w przedszkolu nr 2 - 18 dzieci.

Przed przystąpieniem do badań przyjęliśmy skalę ocen (bardzo dobra, dobra, poprawna, nieodpowiednia, zła) dla oznaczenia wartości badanych elementów przestrzeni. Oceną ergonomiczną zostały objęte następujące czynniki:

• powierzchnia sali do zabawy
• powierzchnia ze stolikami
• powierzchnia użyteczna
• rozmieszczenie i wielkość okien
• orientacja przestrzenna sali
• liczba i rozmieszczenie mebli
• dostępność mebli
• rozmieszczenie stolików i krzeseł
• odległość między stolikami
• liczba krzeseł przy każdym stoliku
• wysokość stolika

Ze względu na bardzo dużą liczbę badanych cech przedstawimy te czynniki, które oceniliśmy najwyżej, czyli bardzo dobrze, i ocenione najniżej, czyli nieodpowiednio. Dzięki temu łatwiej będzie uchwycić pozytywy i niedociągnięcia w zagospodarowaniu przestrzeni sal przedszkolnych.

W przedszkolu nr 1 ocenę bardzo dobrą uzyskały następujące czynniki: wygląd ścian, parametry podłogi, grzejniki, mikroklimat. Ocenę nieodpowiednią: liczba krzeseł, odległość między stolikami, rozkład i natężenie oświetlenia światła. Bardzo dobrze kolorystycznie dopasowana do mebli była tapeta; również atrakcyjna kolorystycznie wykładzina o niezauważalnym stopniu zużycia stworzyły przyjemny klimat. Obudowane estetycznie grzejniki nie stanowiły dla dzieci żadnego zagrożenia. Odpowiednia temperatura i wilgotność w pomieszczeniach zapewniały bawiącym się dzieciom komfort.

Mimo bardzo estetycznego wyglądu sali przestrzeń dziecięca była zakłócona, gdyż zbyt duża liczba krzeseł przy każdym stoliku (6 krzeseł - wskazane 4) zmniejszała swobodę ruchów. Ciasno ustawione stoliki ograniczały możliwość poruszania się, przysuwania krzeseł, przechodzenia.

Z ergonomicznego punktu widzenia natężenie oświetlenia było zbyt małe (wynosiło 160 Lx - wskazane jest minimum 200 Lx, a do pracy przy stolikach powinno wynosić około 300 Lx). Mimo że okna były umieszczone od strony południowej, to zbyt duże kwiaty ustawione na parapetach ograniczały dostęp światła. Pozostałe czynniki oceniliśmy dobrze. Ogólny wygląd sali oceniliśmy na 4+.

Przedszkole nr 2 uzyskało gorsze wyniki. Ocenę bardzo dobrą otrzymały: rozmieszczenie mebli, dostępność mebli, grzejniki. Ocenę nieodpowiednią: orientacja przestrzenna sali, liczba krzeseł, wysokość stolików, jednolitość podłogi, wygląd ścian, rozkład i natężenie oświetlenia.

Ogólny wygląd sali, mimo bardzo dobrze rozmieszczonych szafek, które nie ograniczały swobody podczas zabaw dziecięcych, był nieefektywny. Ściany w kolorze brązowym i kilka różnych, luźno rozłożonych kawałków wykładziny o widocznym stopniu zużycia nie spełniały wymagań estetyki. Podobnie jak w przedszkolu nr 1 liczba krzeseł przy każdym stoliku była za duża. Dyskomfortem dla dzieci były zróżnicowane pod względem wielkości krzesełka - najczęściej za niskie w stosunku do stolików. Nieodpowiednie oświetlenie (zbyt mała ilość sztucznego światła) to problem występujący w obu przedszkolach. W tym przypadku - ciemny kolor ścian i zbyt blisko rosnące drzewa pogłębiały mroczność sali. Ogólny wygląd sali oceniliśmy na 3+.

Mimo iż badania przeprowadziliśmy tylko w dwóch przedszkolach, to uważamy, że pozwalają one wyciągnąć wnioski na temat sytuacji panującej w placówkach oświatowych w naszym kraju. Przepełnione sale, brak środków finansowych i czasami niekompetencja przestrzenna nauczycieli, to główne czynniki obniżające poziom właściwego zagospodarowania przestrzeni. Wpływ pedagogów na projektowanie przestrzeni jest znikomy. Nauczyciele często godzą się z zastaną sytuacją i nie zwracają na nią uwagi.

Sądzimy, że warto zadbać o przestrzeń, w której żyjemy, bo jak powiedział autorytet w tej dziedzinie Yi - Fu Tuan w książce Przestrzeń i miejsce: "Miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność; przywiązani jesteśmy do pierwszego i tęsknimy za drugim".

Renata Cebernik
Grzegorz Dudarski
WSP, Zielona Góra