Dziecko wobec przemocy w domu rodzinnym

Dla wielu dom rodzinny stanowi istotne oparcie w procesie kształtowania się osobowości, świata myśli, dążeń, uczuć, jest ostoją życia psychicznego. Ale też dla wielu dzieciństwo nie jest najpiękniejszym i beztroskim okresem w życiu. Jest okresem paraliżującego strachu i bólu.

Z przeprowadzonych badań dotyczących tego zjawiska wynika, że główne przyczyny obserwowanych agresywnych zachowań dzieci tkwią w dezorganizacji życia rodzinnego, występującej we wszystkich środowiskach społecznych. Poziom intelektualny, pozycja społeczna rodziców, dobre warunki materialne nie są warunkiem gwarantującym trwałość rodziny, jej spójność i prawidłowe funkcjonowanie wychowawcze. Pogoń współczesnych rodziców za dobrami materialnymi sprawia, że dziecko w przytłaczającej masie przedmiotów żyje osamotnione, pozostawione samo ze swoimi problemami. Rodzice w wirze codziennych zajęć oddalają się od siebie i swoich dzieci, coraz bardziej przestają dostrzegać i rozumieć ich rzeczywiste potrzeby. Widok samotnego, zapłakanego dziecka u progu XXI wieku nie jest rzadkością. Nie brak też dzieci krzywdzonych wskutek używania przemocy. To skłania do szukania przyczyn i skutecznych środków zaradczych przeciw istniejącemu złu.

*

Przedstawię pokrótce niektóre wyniki badań nad funkcjonowaniem dziecka we wczesnym wieku szkolnym, wobec którego w rodzinie jest stosowana przemoc. Okres wczesnoszkolny ma dla rozwoju osobowości dzieci szczególnie duże znaczenie. Ich stosunkowo plastyczna psychika, wiek względnej stabilizacji przed burzliwym okresem dojrzewania oraz niewielki zasób doświadczeń sprawiają, że przejęty w tym okresie system wartości pozostawia trwałe, trudne do zmienienia ślady. Przede wszystkim więc na tym etapie edukacji powinna wzrastać odpowiedzialność za wartość i skuteczność procesu wychowania i kształcenia. Podstawowym zagadnieniem, które pragnę tu omówić, jest próba odpowiedzi na pytanie: Jak rysują się w tym okresie życia szanse rozwoju osobowości dziecka, jaką rolę pełni pod tym względem dom rodzinny? Precyzując, chodzi o znalezienie odpowiedzi na następujące bardziej szczegółowe pytania:

1. Jak się przedstawia wzór wychowawczy oddziaływania rodziców w codziennym rytmie życia i organizacji dnia?
2. Jakie przeżycia towarzyszą dzieciom doznającym przemocy i jaki jest w ich oczach obraz rodziny?

W badaniach przemocy wobec dzieci w wieku wczesnoszkolnym posłużono się specjalnie skonstruowanym testem nie dokończonych zdań (układ R. M. Grochocińscy), testem rysunku (na trzy tematy), kwestionariuszem wywiadu dla dzieci i rodziców (układ własny) oraz kwestionariuszem zachowania się dziecka w szkole (CBI) Aronson.

Rodzina, której wewnętrzną organizację cechuje planowość i regularność, harmonijnej i pełniej kształtuje pozytywne cechy osobowości dziecka (systematyczność, obowiązkowość, wytrwałość, świadomą dyscyplinę wewnętrzną), wyzwala inicjatywę i pomysłowość. Rytmiczny tryb życia stwarza nie tylko warunki konieczne do zdrowia psychicznego człowieka, ale jednocześnie uczy racjonalnego sposobu życia, odporności na różnorodne, często błahe, a nawet niepożądane, okolicznościowe bodźce. Inaczej mówiąc, umiejętność prowadzenia zrutynizowanego trybu życia w rodzinie wiąże się z umiejętnością rozpoznawania i oceny oddziałujących bodźców według ich wartości, a także stosowania odpowiednich kryteriów określania swego miejsca we współczesnych, coraz bardziej złożonych stosunkach społecznych. W zależności od trybu życia rodziny - utrzymywania albo nieprzestrzegania ładu i porządku w domu, od kultury pedagogicznej rodziców, może ona stwarzać sytuacje oddziaływania na dzieci w kierunku pozytywnym lub negatywnym. O sile reakcji i przeżyć dzieci decyduje głównie ich wrażliwość i odporność psychiczna. U jednych dzieci postrzegasię uległość, nieśmiałość, niską samoocenę i zamknięcie w sobie. Inne zaś reagują agresją.
 

Z zebranych materiałów empirycznych wynika, iż dla wielu dzieci rodzina nie jest rzeczywistą grupą wsparcia. Ojciec, matka, rodzeństwo (w dalszej kolejności rówieśnicy i nauczyciele) są największymi źródłami różnorodnej przemocy wobec dzieci. Dzieci doznają przemocy fizycznej, emocjonalnej, a także są zaniedbywane. Najważniejszym czynnikiem najbardziej sprzyjającym powstawaniu agresywnych zachowań u badanych dzieci są błędy wychowawcze rodziców.

Bardzo wysoki wskaźnik niezgodności poglądów na wychowanie w rodzinie powoduje u dziecka w wieku wczesnoszkolnym niemożliwość rozeznania się w tym, kogo słuchać, jak postępować słusznie, a jak nie. Wynikiem tego rodzaju sytuacji jest brak zaufania do rodziców, o czym może świadczyć fakt, że tylko dla 26% dzieci agresywnych rodzice są powiernikamiich sekretów. Znaczna część, bo ponad 70%, rodziców nie domyśla się nawet, co dziecko cieszy, jakie są jego pragnienia i z jakimi problemami się boryka, a brak konkretnych informacji na ten temat traktują jako brak jakichkolwiek problemów. Sami rodzice nie skłaniają się do rozmów ze swoimi dziećmi. To potwierdza wcześniejsze badania, że znaczny odsetek dzieci w projekcyjnej metodzie zabawy lalkami nie potrafi zaaranżować sytuacji rodzinnej rozmowy w domu. Wszelkie konflikty często są rozstrzygane za pomocą niewłaściwego słownictwa, a nawet rękoczynów.

Takich sposobów rozstrzygania wszelkich problemów uczą się również dzieci, które uczucia strachu, a nawet nienawiści motywują do spędzania każdej wolnej chwili poza domem. Brak kontroli rodziców nad tym, gdzie i z kim przebywa dziecko, co robi, powoduje, że w tych często nieprzypadkowych miejscach dziecko rozwiązuje swoje problemy metodami, jakich nauczyło się w domu. Z jednej strony - strach i napięcie, a z drugiej -rozluźnienie więzów emocjonalnych między członkami rodziny. W rodzinach o niskim statusie społecznym częściej są stosowane kary fizyczne i zaniedbywanie dziecka, a w rodzinach o wyższym statusie bardziej powszechne są kary psychiczne. Bardziej skłonny do przemocy wobec dziecka jest rodzic, który zdecydowanie dominuje w systemie rodzinnym.

Przemocy ze strony rodziców częściej doświadczają chłopcy aniżeli dziewczynki. Stosowanie przez rodziców kar fizycznych jest dla dziecka modelem agresywnego zachowania się. Kary te są powodem frustracji i powstałego na tym tle pobudzenia emocjonalnego i prowadzą do zachwiania stosunków między rodzicami a uczniami.
 

Dziecko w wieku wczesnoszkolnym, zanim zewnętrznie ujawni swoje doznania, przeżycia wyraża w rysunku. Rysunek rodziny ujawnia, iż stosunki między rodzicami a dziećmi nie są najlepsze. Dzieci te na rysunku rodziny pomijają ojca, niekiedy matkę, ale najczęściej pomijają siebie. Niektóre dzieci zamiast rodziny przedstawiają na rysunku samotne drzewo na szarym tle, pusty, smutny dom lub otoczenie zewnętrzne. Dzieci nie akceptują siebie w swojej sytuacji. Cóż można myśleć o rodzinie, w której dziecko w wieku wczesnoszkolnym wyraża pragnienie dotyczące głównie atmosfery rodzinnej, np. "żeby rodzice się nie kłócili", "żeby tatuś nie przychodził do domu pijany", "żeby tatuś nie dokuczał mamie i żeby mama się nie denerwowała", "żeby mama nie krzyczała", "żeby tata nie bił", "żeby w domu było spokojnie", "żeby mieć psa, którego można pogłaskać i przytulić, prawdziwego przyjaciela".

Prowadzenie przez rodziców nieregularnego trybu życia sprzyja rozwijaniu się cech ujemnych u dzieci i przypadkowości spędzania czasu wolnego. Czas wolny dzieci jest kształtowany przede wszystkim przez oddziaływanie telewizji. Tego rodzaju organizacja czasu wolnego za pośrednictwem telewizji nie odbywa się bez ujemnego wpływu na dzieci, zarówno bezpośrednio - w wyniku naśladownictwa, jak i pośrednio - wskutek ograniczonych zainteresowań w rodzinie. Przeważająca część rodziców nie wie, jak ich dzieci mogłyby wykorzystywać czas wolny w sposób ciekawy i rozwijający ich osobowość. Wykazali też słabą orientację w zakresie istnienia różnorodnych zajęć i form spędzania czasu wolnego oraz możliwości ich stosowania. Niewłaściwy rytm pracy i wypoczynku powoduje negatywne zachowania dzieci.

Badania kwestionariuszem CBI Aronson, dotyczące zachowania się dziecka w szkole, wskazują, iż badane dzieci są źle przystosowane do szkoły. Widoczna jest dominacja cech negatywnych nad pozytywnymi. Dzieci są nadmiernie ruchliwe, roztargnione, nerwowe i zawzięte. Wykazują negatywny stosunek do otoczenia, który prowadzi do zakłóceń w kontaktach społecznych. Dzieci źle przystosowane odznaczają się też niższą dojrzałością emocjonalną niż dzieci dobrze przystosowane. Najbardziej charakterystyczne przejawy tej niedojrzałości to przede wszystkim dominacja emocji negatywnych: lęku, złości, gniewu.

Wyniki badań wskazują, że brak poczucia stabilności, niska kultura pedagogiczna rodziców, tworzenie się w rodzinie napięć i trwałych, nie rozładowanych konfliktów powodują wiele sytuacji traumatyzujących dzieci, powolne gromadzenie się w nich negatywnych doświadczeń o dużym gatunku emocji. Przemoc w rodzinie jest więc zjawiskiem zagrażającym rozwojowi dziecka. Można powiedzieć, że dzieci, wobec których jest stosowana przemoc, są samotne w swoim domu rodzinnym, w swoim sercu i nie mają we własnej duszy zakątka, w którym mogłyby się naprawdę wypłakać.

Refleksje nad zebranym materiałem empirycznym skłaniają do sformułowania dwóch pytań, które prowokują, sądzę, do podejmowania dalszych badań:

1. Jakie konkretne, a co ważniejsze, skuteczne działania należy podjąć, aby młode pokolenie Polaków wzrastało w poczuciu bezpieczeństwa, wewnętrznej harmonii i ładu moralnego, życzliwe ludziom, bezinteresowne, bez kłamstwa, fałszu i obłudy? I konkretniej: jak mieć szczęśliwą rodzinę?
2. Jakich szukać dróg do rodziców i nauczycieli, aby dzięki ich wysiłkom nasi uczniowie byli przygotowani do kształtowania rzeczywistości XXI wieku?

Rita Grochocińskia
Uniwersytet Gdański