Partnerstwo w ocenianiu

Napisanie dobrych podręczników o ocenianiu dla nauczycieli jest rzeczą w równym stopniu szlachetną, co mało skuteczną. Jedni po nie sięgną, inni nie. Spośród tych pedagogów, którzy takie podręczniki przeczytają, jedni z nich skorzystają, inni nie. Dlatego potrzeba tu "zażyć sposobu".

Urzędnikom należy podać ich zakres obowiązków, ale oczekiwać od nich wywiązania się z tych obowiązków można tylko wtedy, kiedy zakres ów znać będą także petenci. Obowiązki policjantów z drogówki muszą znać kierowcy, obowiązki lekarzy - pacjenci. Jedyna rzetelna i skuteczna kontrola usługodawcy leży nie w możliwościach nadzoru, tylko usługobiorcy. I nie ma w tym nic obraźliwego dla kogokolwiek - to po prostu takie prawo przyrodnicze. A jak wszystkie tego rodzaju prawa, stosuje się również do sytuacji szkolnej.

Tak więc twierdzę, że dla uczynienia oceniania w szkole nowoczesnym, rzetelnym, uczciwym i względnie bezstresowym, konieczne jest stworzenie systemu kontroli działań nauczycieli przez uczniów (więc - pośrednio - także i rodziców). Zalążki tego systemu już są, choćby w postaci instytucji egzaminów sprawdzających (inna sprawa, czy ta instytucja działa poprawnie i skutecznie).

*

Myślę o książkach, które określałyby zasady oceniania w szkole, a były nie tylko przeznaczone dla nauczycieli i uczniów, ale także skrupulatnie czytane i poważnie traktowane przez jednych i drugich. Nie może być to podręcznik, który jest, co prawda, książką dla uczniów i nauczycieli, ale zupełnie inaczej jest traktowany przez jednych i drugich. Uczniowie z podręcznika korzystają najczęściej tylko w takim stopniu, w jakim zmusi ich do tego nauczyciel.

Moje doświadczenia jeszcze z czasów organizowania egzaminów wstępnych w województwie poznańskim wskazują, jakie to mogą być książki. Wydaliśmy broszury, zawierające zadania i tematy, spośród których wybierane były zadania egzaminacyjne. Te broszury, zarówno 100 zadań z matematyki, jak Sto tematów i więcej z języka polskiego, rozeszły się bardzo szybko i w wielkim nakładzie, i - jak stwierdziliśmy - były bardzo uważnie czytane i opracowywane tak przez uczniów klas ósmych, jak przez nauczycieli. Cóż, motywacja do korzystania była nadzwyczaj konkretna - powodzenie na egzaminie wstępnym do szkół średnich!

*

Moja koncepcja jest następująca. Należy stworzyć system książek szkolnych - zbiorów zadań lub testów, które będą miały szansę upowszechnić się w szkołach. W takich właśnie książkach warto zawrzeć zasady oceniania, o jakie nam chodzi. Oczywiście, odrębne teksty, napisane odpowiednim językiem i o odpowiednim stopniu trudności, należy skierować do nauczyciela, a odrębne do ucznia. Zawartość treściowa będzie taka sama, poziom szczegółowości, oczywiście, różny. Ten zabieg, w moim przekonaniu, doprowadzi do wytworzenia się pożądanego mechanizmu kontroli działań nauczyciela przez uczniów, pomoże także uczniom zrozumieć postępowanie nauczycieli i nie oceniać go w kategorii własnej krzywdy.

Najtrudniejsze jest napisanie poradnika dla uczniów. Wyobrażam sobie, że na wstępie trzeba podać ogólne uwagi dotyczące oceniania i jego celowości (pojawiły się także koncepcje szkoły bez stopni). Te uwagi mogą brzmieć następująco (przykłady są adresowane do uczniów klasy piątej i szóstej szkoły podstawowej):

Chodzisz do szkoły po to, żebyś byt coraz mądrzejszy i zdobywał wiedzę, która przyda ci się w życiu oraz w szkole średniej, do której prawdopodobnie będziesz uczęszczał po ukończeniu szkoły podstawowej. Powinieneś więc opanować wiadomości podawane ci na lekcji oraz zawarte w podręczniku. Oczywiście, nie musisz znać wszystkich tych wiadomości, bo są wśród nich ważniejsze, które powinny pozostać na stałe w twojej pamięci, i takie, których możesz zapomnieć po pewnym czasie, bez wielkiej szkody dla twojego wykształcenia.

Żeby jednak było wiadomo, że istotnie zdobywasz wiedzę, konieczne jest sprawdzanie twoich postępów w nauce. Nauczyciel musi wiedzieć, co i jak dobrze umiesz, żeby lepiej cię uczyć, a ty sam też musisz wiedzieć, czy spełniasz wymagania nauczyciela, żeby w razie potrzeby zwiększyć swoje wysiłki lub poprosić o pomoc, wyjaśnienie czy powtórzenie pewnych zagadnień.

Twoi rodzice powinni także znać stan twojej wiedzy, bo nie jest im obojętne, jak sobie radzisz w szkole.

*

W rozdziale tym będzie celowe zastosowanie zabiegu, który w istocie jest rodzajem manipulacji, lecz pożytecznej. Wskazanie uczniowi pewnych obowiązków nauczyciela spowoduje, że pedagog będzie ich przestrzegał. Gdyby takie same uwagi skierowano do uczącego, mógłby się obrazić, iż mówi mu się rzeczy oczywiste. A doświadczenie uczy, że oczywistość jest pojęciem nader względnym. Oto przykład takiej manipulacji:

Rozwiązywanie testów wymaga jednak pewnej praktyki i uwagi. Twój nauczyciel wie, że jeżeli pierwszy raz spotykasz się z testem, to przede wszystkim nie bardzo wiesz, co w ogóle z nim począć. Skupiasz uwagę na jego konstrukcji, zastanawiasz się, czy odpowiedź oznaczyć krzyżykiem, czy kołkiem, zaznaczyć jedną czy dwie odpowiedzi - więc nie skupiasz całej uwagi na treści zadania. Dlatego twój nauczyciel najpierw cię nauczy dobrze posługiwać się testami, oswoi cię z nimi. Zanim będziesz rozwiązywał pierwszy, drugi czy trzeci test na ocenę dostaniesz przedtem krótki tekścik próbny, żebyś wiedział, jak będzie wyglądał ten prawdziwy. Zobaczysz, jak trudne są zadania, przećwiczysz sobie zaznaczanie odpowiedzi. Dowiesz się, że najpierw trzeba dokładnie przeczytać instrukcję na początku testu, bo ona ci wskaże, co i jak masz robić i jak to będzie oceniane.

Testy, które twój nauczyciel ci da, będą czyste i estetycznie napisane na maszynie lub na komputerze, żebyś nie marnował uwagi na odczytywanie mato starannego tekstu, ale mógł się skupić wyłącznie na treści zadań. Ale i ty musisz wiedzieć, że trzeba starannie zaznaczać odpowiedzi i tylko jedną wskazaną przy każdym zadaniu. Pamiętaj, że twojej pomyłki przy zaznaczaniu odpowiedzi nic nie usprawiedliwi, nie możesz się tłumaczyć, że miałeś coś innego na myśli. Nie wolno ci wskazywać odpowiedzi, zanim do końca nie przeczytasz uważnie całego zadania i nie zastanowisz się nad nim. Musisz skupić się bardzo nad rozumieniem tekstu zadań. Tu nie będzie pomocy nauczyciela, który cię naprowadzi na właściwy trop albo coś podpowie czy zaznaczy za ciebie odpowiedź. Tak więc testy to także wymagania, którym musisz sprostać. Poza tym pamiętaj że to tytko jeden ze sposobów sprawdzania twoich osiągnięć. Poza testami nadal będziesz odpowiadać ustnie i pisać inne sprawdziany.

Praktyka uczy, że przygotowanie uczniów do nowych form sprawdzania wiedzy wcale nie jest tak powszechne wśród nauczycieli. Taki zapis jak wyżej może dać pożyteczne skutki. A uczniom uświadomi związek praw z obowiązkami i będzie uczył odpowiedzialności.

Myślę, że w części przeznaczonej dla uczniów warto także podać najważniejsze zasady szkolnego oceniania, których nie wypada, z racji ich oczywistości, podawać nauczycielom. Zawsze jednak warto, by oni także je sobie przypomnieli. Gdy poda się je uczniom, będą potraktowani znacznie poważniej. Przykładowo:

Na koniec podajemy ci kilka ważnych zasad, dotyczących oceniania w szkole:

1. Nauczyciel ocenia w szkole twoje osiągnięcia, a nie szuka twoich braków. Jednak każdy ma jakieś braki. Kiedy je pozna, łatwiej mu je usunąć.
2. Ocena jest dla ciebie informacją, czy spełniasz wymagania nauczyciela. Nigdy nie jest, a przynajmniej nie powinna być, karą czy nagrodą. Lepsza ocena zawsze sprawia radość, ale słabsza też może ci przynieść pożytek, jeżeli wyciągniesz z niej właściwe wnioski.
3. Ocena jest dla ciebie informacją, więc nie obawiaj się pytać nauczyciela nie tylko o to, dlaczego taką właśnie ocenę otrzymałeś, ale także o to, co musisz zrobić, żeby uzyskiwać lepsze stopnie.
4. Ocena jest jawna. Kiedy nauczyciel rozda wam po sprawdzeniu karty odpowiedzi (sprawdziany), nie tylko sam spokojnie rozważ, co zrobiłeś dobrze, a w czym się pomyliłeś, ale także pokaż swoje wyniki rodzicom. Może oni także potrafią ci doradzić.
5. Testy są sprawiedliwym sposobem sprawdzania twoich osiągnięć szkolnych. Nie jest to jednak sposób jedyny. Musisz uzyskiwać dobre oceny także innymi sposobami: poprzez odpowiedzi ustne, aktywność na lekcjach, doświadczenia itp.
6. Nigdy nie staraj się wyuczyć na pamięć odpowiedzi na poszczególne zadania testowe. W taki sposób da się może uzyskać jedną czy drugą dobrą ocenę na sprawdzianie, ale nie da się zdobyć potrzebnej wiedzy. W ostatecznym rozrachunku zawsze opłaca się rozumieć materiał.
7. Osiąganie dobrych wyników w szkole jest w interesie twojego nauczyciela, i twoim. Dlatego staraj się współpracować z nauczycielem w tym zakresie. Z tej współpracy albo obie strony będą zadowolone, albo obie będą niezadowolone. Pamiętaj o tym.

O takim sposobie wytwarzania partnerskich układów między nauczycielami a uczniami myślę, nad taką książką już pracuję. Czas pokaże, czy sposób ten okaże się skuteczny. A bardzo mi na tym zależy.

Klemens Stróżyński
Poznań