Zastosowanie f'altenów w nauczaniu pośrednim

Podstawą każdej techniki nauczania pośredniego jest etapowość zadań i stawianych przed uczniem problemów. Składanie papieru, które z samej swej natury narzuca uczniowi rozmaitą gamę faz, złożeń i manipulacji podczas konstrukcji formy, jest bardzo przydatną metodą w nauczaniu pośrednim. Oczywiście, do nauczania pośredniego można zastosować każdą figurkę konstruowaną zarówno w technikach płaskich, jak i przestrzennych. Wyboru formy dokonuje sam nauczyciel. Można jednak pominąć często uciążliwe składanie zwierząt, roślin lub innych trudnych przedmiotów, zwłaszcza wówczas, gdy i sam nauczyciel nie ma opanowanej techniki składania na poziomie zaawansowanym.

Origami dysponuje pewnym działem form, które, proste w składaniu, mogą się stać niezwykle cenną propozycją pracy na lekcji dla tych nauczycieli, którzy sami nie składają papieru systematycznie i z pasją oraz dla dzieci, które mają problemy ze sprawnością manualną. Dział ten opiera się na tzw. formach podstawowych, w których składaniu stosuje się tylko pewną gamę złożeń bardzo prostych i możliwych do wykonania nawet przez dzieci z upośledzeniem w stopniu średnim. Formy te nazywamy w sztuce origami faltenami.

Do faltenów zaliczamy szeroką gamę form mozaikowych tworzonych z kwadratu, przylepianych na płaszczyznę. Tworzenie każdego faltenu zaczynamy opierając manipulowanie papierem na pierwotnie złożonych dwóch przekątnych oraz wyprowadzonej z tej formy kopercie. Możliwości stworzenia papierowej mozaiki jest nieskończenie wiele, tym bardziej iż falten może istnieć jako zestawienie wieloelementowe oraz jako forma wielobarwna, którą tworzymy montując w faltenie inny moduł (inny falten) - z zasady składany z kartki o innej barwie.

Jeżeli nauczyciel zamierza zastosować falteny jako systematyczną metodę pracy z dzieckiem, powinien krok po kroku opracować fazy pracy z nimi w zależności od charakteru grupy uczniów, ich możliwości intelektualnych i manualnych. Ciekawostką tej metody jest możliwość samodzielnego tworzenia jej etapów, bazując na formie wyjściowej konkretnej propozycji faltenu. Każdy nauczyciel może metodę faltenów tworzyć i przekształcać w twórczy i nieograniczony sposób. Opisana niżej struktura pracy z faltenami jest jednym z wielu możliwych przykładów nauczania pośredniego. Zaproponowane rozwiązania są wynikiem doświadczeń nauczycieli, którzy pracowali tą metodą i, kontynuując nauczanie z wykorzystaniem faltenów, tworzą kolejne fazy tej ciekawej zabawy.

FALTEN I - propozycja zajęć z zastosowaniem najprostszej formy faltenu - koperty foremnej wyprowadzonej na podstawie złożenia wierzchołków kwadratu do punktu przecięcia się przekątnych tego kwadratu.

Pierwszy etap: budowa faltenu

Nauczyciel demonstruje dzieciom papierową kopertę naklejoną na kartonie. Zadaje pytanie: Jak można zrobić taką kopertę? Krótka rozmowa z dziećmi naprowadza uczniów na sposób wykonania tej formy. Konieczna jest, oczywiście, próba analizy dotykowej. Dzieci dotykając modelu analizują fakturę kartki, wklęsłości i wypukłości formy. Analiza ta ma istotne znaczenie w zrozumieniu metody stworzenia takiego modelu. W przypadku pracy z dziećmi sprawnymi izdolnymi ten etap wydaje się zbędny, ale każdy doświadczony nauczyciel origami wie, że to nieprawda. Dobrze jest zaproponować zdolnym dzieciom taką analizę i próbę jej zwerbalizowania.

W nauce origami składanie jest aktywnością pobudzającą myślenie. Bardzo często dzieci potrafią rozwiązać zadanie, zagadkę czy trafnie odpowiedzieć na pytanie, natomiast mają trudności ż odpowiedzią, jak do tego rozwiązania doszły. Wdrażanie zdolnych dzieci do opowiadania, w jaki sposób zrobiły choćby prosty falten, jest fazą konieczną i niezbędną do tego, by w kolejnych etapach dziecko mogło skutecznie się zmierzyć ze strukturą bardziej skomplikowanej formy origami.

Na tym etapie, pracując z dziećmi zdolnymi, proponujemy w formie zabawy analizę pierwszego faltenu - ręce zrobią to same. Do faltenu podchodzi tylko jeden uczeń i rzeczywiście analizuje go wzrokiem i dotykiem, zastanawiając się, jak opowiedzieć o nim koleżankom i kolegom. Pozostali uczniowie mają zawiązane oczy. Na podstawie opisu swojego kolegi składają kwadratową kartkę w kopertę. Trzeba tu zaznaczyć, iż składanie papieru bez patrzenia na formę wydaje się być zaprzeczeniem samej sztuki origami, która wymaga precyzji i dokładności, estetyki i swoistego kunsztu. Tutaj proponujemy dzieciom zabawę, pomijając te cenne walory origami. Jest jednak prawdą, że takie ćwiczenia bardzo usprawniają dokładność manipulacyjną ręki i mają bardzo duże znaczenie dla rozwoju myślenia, ponieważ sam proces tworzenia faltenu został utrudniony przez brak możliwości poznania modelu zmysłem wzroku.

Taka zabawa zaproponowana w klasie pierwszej dostarcza dzieciom wiele radości. Podczas składania dzieci zaczynają myśleć bardziej intensywnie. Przeprowadzają między sobą konkursy: złóż z zamkniętymi oczami, co niezmiernie cieszy nauczyciela, gdyż taka aktywność systematycznie działa na korzyść rozwoju dziecka. W przypadku pracy z dziećmi upośledzonymi, analiza dotykowa jest niezbędna w każdym momencie składania. Dotyk jest wskazówką na drodze do sukcesu.

Efektem pracy uczniów na pierwszym etapie stosowania tej metody jest samodzielne wykonanie faltenu przez każdego ucznia.

Drugi etap: tworzenie faltenu wtórnego

Falten wtórny jest modyfikacją formy pierwotnej. Dzieci mogą wykonać taką modyfikację według własnego pomysłu; pomysłów może być wiele. Jednak taką modyfikację cechuje ściśle określona zasada - jej efektem musi być koniecznie falten mający oś symetrii. Oczywiście, dzieci nie trzeba wtajemniczać w pojęcie osi symetrii, można jedynie zastrzec, że modyfikacja jednego skrzydła koperty powinna być powtórzona czterokrotnie na każdym skrzydle.

Jeżeli dzieci prawidłowo zmodyfikują wszystkie cztery strony, moduł zawsze będzie miał oś symetrii. W przypadku pracy z dziećmi upośledzonymi etap budowy pierwszego faltenu wtórnego powinien mieć dwie fazy: pierwszą jest faza modyfikacji poza symetrią (dzieci modelują wszystkie skrzydła koperty i poszukują ciekawych kształtów, co je cieszy, bo sam proces modyfikacji dostarcza im wiele satysfakcji). Druga faza to próba modyfikacji - do uzyskania osi symetrii. Być może ta druga faza będzie możliwa do wykonania dopiero po wielokrotnym treningu. Nic nie szkodzi. Mając do dyspozycji kolorowy papier, pracując na tych samych faltenach i tak dostarczamy dzieciom nowych bodźców.

Trzeci etap: rodzina faltenów tworzenie - ciągów faltenów wtórnych wywodzących się od pierwszej modyfikacji

Faza trzecia metodyw płaszczyźnie organizacyjnej jest bardzo rozbudowanym cyklem zajęć, które można, a nawet trzeba włączyć do innych form działania z dziećmi, aby wykorzystać stworzone przez dzieci rodziny faltenów, np. do robienia ozdób choinkowych, do wykonania mozaiki w pałacu Królowej Śniegu, zakładki w książce czy dekoracji kartki świątecznej. Praca nad faltenami w końcowej fazie daje efekt w postaci konkretnego modułu papierowego, który w odczuciu samych dzieci będzie pewnym dziełem plastycznym. To odczucie stawia przed prowadzącym zajęcia zadanie zaprezentowania powstałych prac, dokonania ich oceny (powinna być jak najlepsza). Wykorzystanie faltenów do prowadzenia zajęć z innych przedmiotów daje dzieciom poczucie, że wykonana przez nie praca jest potrzebna.

Falteny zbudowane przez dzieci sprawne intelektualnie należy wykorzystać do zabaw rozwijających myślenie. Pierwszą zabawą powinna być zabawa w memofalten. Wszystkie falteny po odwróceniu mają taką samą gładką płaszczyznę o formie kwadratu. Rozsypane na stole (oczywiście po wcześniejszym przygotowaniu serii takich samych podwójnych modulacji), mogą zastąpić kartoniki do gry w klasyczne Memo czy Memory.

Inną rozwijającą zabawę jest tworzenie przez dzieci rodzin faltenów i dyskusja nad systemem tworzenia takich rodzin.

Trzecią fazę powinno się wzbogacić o tzw. falteny wielobarwne, gdyż w zależności od składu grupy dzieci, a przede wszystkim od ich możliwości intelektualnych, modulacje jednobarwne mogą im się szybko znudzić. Proponujemy wówczas tworzenie modułów przez włożenie do pierwotnej koperty faltenu kwadratowej kartki w innym kolorze o wymiarach 1/4 kwadratu, z którego była zrobiona koperta. Powstające w ten sposób modulacje będą przypominać obrazek w ramce. Taka możliwość zabawy z innym kolorem dostarcza dzieciom dużo pozytywnych wzmocnień do szukania kolejnych modulacji faltenu.

Czwarty etap: falteny asymetryczne

Falteny asymetryczne mogą się pojawiać w sposób nie zamierzony już na początku pracy tą metodą. Jeżeli się pojawią, będą, oczywiście, świadectwem niepowodzenia danego ucznia. Powstanie tego rodzaju faltenów, to wynik różnych problemów uczniów. Można tu wymienić zaburzoną lateralizację, niedowidzenie krawędzi, wypukłości czy wklęsłości. Tego rodzaju problemy mają np.dzieci niedowidzące czy dzieci, które nie rozróżniają kolorów. Celem pierwszej fazy metody pośredniego nauczania z wykorzystaniem faltenów jest uzyskanie przez dzieci takiej sprawności w składaniu, aby same korzystały z zasady tworzenia modułów symetrycznych.

Faza czwarta wprowadza odejście od tej zasady i doprowadza do momentu, w którym powstają falteny prawoskrętne lub lewoskrętne. Tworzenie kolejnych modulacji będzie, oczywiście, równoznaczne z tworzeniem tzw. rodzin faltenów prawoskrętnych lub rodzin faltenów lewoskrętnych.

Praca z faltenami asymetrycznymi jest bardzo ważna, jeżeli postawiamy sobie za cel przygotowanie uczniów o małej sprawności manualnej do nauki składania form przestrzennych. W klasycznym origami bardzo często się zdarza, że formy przestrzenne mają oś symetrii. Istnieją również formy, które są pozbawione tej osi, a istotą ich umieszczenia w przestrzeni jest skręt papieru w prawą lub w lewą stronę, co wielu nawet zaawansowanym origamistom wydaje się niemożliwe. Praca z faltenami jest doskonałym treningiem usprawniającym przed składaniem form przestrzennych.

Trzeba zauważyć, że cele stosowania metody pośredniego nauczania z wykorzystaniem faltenów mogą być różne. Nauczyciele mogą bowiem pracować nad różnorodnymi kompetencjami uczniów i usprawniać dzięki faltenom myślenie w zakresie matematyki, jak i myślenie językowe; mogą wykorzystać falteny do nauki czytania mapy, rozpoznawania kierunków itd., pamiętając oczywiście o pośrednim wpływie składania papieru na poszczególne kompetencje. Jeżeli natomiast nauczyciel stawia sobie ambitny cel pomocy dzieciom niesprawnym (mam tu na myśli niesprawność manualną czy intelektualną) w przygotowaniu do nauki składania papieru, to muszę zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię związaną z faltenami.

Falteny jako formy płaskie i półprzestrzenne (wychodzące w przestrzeń w trakcie tworzenia kolejnych modulacji), w odróżnieniu od wszelkich płaskich form origami z koła, trójkąta równobocznego czy kwadratu, dają się rozrysować w formie precyzyjnego schematu, ponieważ modulacje obejmują tylko widoczną część formy. Po czwartej fazie pracy z faltenami można więc przejść do fazy piątej.

Piąty etap: składanie faltenów z zadanych schematów

Piątą fazę nauczyciel zaczyna od składania faltenu podstawowego i kilkujego najprostszych modulacji. Dzieci składają falteny wraz z nauczycielem. Po wykonaniu pracy nauczyciel demonstruje uczniom schemat. Aby dokładnie przeanalizować schemat, uczniowie rozkładają złożone już falteny. Krok po kroku pokazują na schemacie odpowiednie złożenia i jeszcze raz składają. Ułatwieniem tej czynności są wcześniej zrobione zagięcia na kartce. Gdy dzieci opanują taką analizę schematu, nauczyciel przechodzi do bezpośredniego składania faltenów ze schematów.

Bardzo często dzieci czy nawet dorośli, którzy przymierzają się do nauki origami, korzystając z różnych opracowanych materiałów lub książek, narzekają na schematy. Mają rację, ponieważ bywają one nieczytelne i zawiłe. W wielu jednak przypadkach to człowiekowi brakuje wyobraźni przestrzennej, a czasami cierpliwości, dociekliwości i chęci zgłębienia sposobu, w jaki narysowano schemat. Tym, którzy pragną się nauczyć sprawnego czytania, polecamy piątą fazę zabawy z faltenami lub całą metodę. Zarówno uczniom, jak i ich nauczycielom chcącym opanować sztukę origami taki gruntowny fundament da zapewne satysfakcjonujące sukcesy.

PS. Polskie Centrum Origami organizuje warsztaty związane z wykorzystaniem faltenów; zainteresowanych prosimy o zgłoszenia pod adresem: Szkoła Podstawowa nr 20, tel. (0-61) 77-56-31, Poznań.

Dorota Dziamska