Nauka asertywności w szkole

Koncepcja treningu asertywności powstała w latach 50-tych; jej pionierami byli Joseph Wolpe (1958, 1969) i Andrew Salter (1949). To oni pragnęli zrealizować wyrażone wyżej marzenia.

Asertywność to umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli, uczucia i przekonania, nie lekceważąc uczuć i poglądów swoich rozmówców. Teoria asertywności oparta jest na założeniu, że każda jednostka posiada pewne podstawowe prawa. W sytuacjach konfliktowych umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis bez poświęcania własnej godności i rezygnacji z uznawanych wartości. Ludzie asertywni potrafią powiedzieć "nie" bez wyrzutów sumienia, złości czy lęku. Asertywność nie jest wrodzona. Wymaga nauczenia się określonego sposobu przeżywania i reagowania w różnych sytuacjach

Trening asertywności - to uczenie asertywnych zachowań. Trenowaniu podlegać mogą różne formy zachowań: wyrażanie i odbieranie uczuć (np. złości, czułości, sympatii, zakłopotania itp.), wyrażanie i przyjmowanie potrzeb i próśb, wyrażanie poglądów (np. sprzecznych z opiniami innej osoby) i konstruktywne reagowanie na odmienne poglądy innych. Ważnym tematem jest stanowienie i obrona swoich indywidualnych praw. Teoretycy asertywności przykładają do tego wielką wagę. Rozumują następująco: jeżeli człowiek kontaktując się z innymi nie zdecyduje się na samodzielne określenie swoich praw, inni - z konieczności - określą za niego jego rolę. A wówczas przestanie on być sobą.

Asertywność bardzo mocno wiąże się z szacunkiem i pozytywnymi uczuciami wobec własnej osoby, przy czym jest to związek obustronny - szacunek i miłość do siebie zwiększają asertywność, asertywność zwiększa szacunek i miłość do siebie. W tym sensie asertywność jest, z jednej strony, zaprzeczeniem biernej potulności powodującej, iż człowiek niesłusznie zaniedbuje ochronę swoich interesów i przysługujące mu prawa, a z drugiej strony - jest zaprzeczeniem agresywności, kiedy człowiek w nieuzasadniony sposób narusza prawa, terytorium lub dobre samopoczucie innych ludzi lub domaga się tego, co mu się nie należy. Asertywność łączy się z przyjmowaniem odpowiedzialności za siebie i za swoje życie, a więc z podejmowaniem własnych decyzji i działań zamiast poddawania się decyzjom innych. Człowiek asertywny jest raczej aktywny niż bierny, czuje się panem i autorem swojego życia.

W treningu asertywności ważniejsze jest na początku uczenie asertywności wobec innych, aby być pewnym tego, iż trudne cele, które się chce wbrew trudnościom i pokusom realizować, są istotnie własnymi celami. Pojęcie asertywności wobec siebie ma tylko wtedy sens, gdy jest się pewnym, iż cele, które się chce realizować, są autentycznymi, nie narzuconymi z zewnątrz celami własnymi.

Dla osób, które mają duże trudności w tym zakresie, trening asertywności stanowić może początek procesu terapeutycznego. Dla innych jego rola sprowadzać się będzie do swoistej edukacji psychologicznej. Taką funkcję mogą spełnić wybrane elementy treningu asertywności w programach szkolnych.

Większość szkół nie opiera się na asertywności swoich uczniów i pracowników. Uczniowie nie są zachęcani do asertywności być może dlatego, że byłoby to zagrożeniem dla nauczycieli. Z tego powodu uczniowie często przybierają postawy agresywne i manipulacyjne, aby zyskać trochę władzy i podnieść poczucie własnej wartości; to samo dotyczy również nauczycieli.

Nauczyciele zrobiliby dobrze próbując oprzeć swoje relacje z uczniami na asertywności i ucząc uczniów umiejętności asertywnych. Asertywność stanowi podłoże zdrowia psychicznego nauczycieli i uczniów, gdyż umożliwia im pozytywne myślenie o sobie i sprawowanie kontroli nad swoim życiem.

Pozwala im na ujawnienie ukrywanych dotąd uczuć, których zatrzymywanie w sobie może prowadzić do chorób psychosomatycznych lub depresji. Asertywność umożliwia również nawiązywanie znaczących kontaktów, które satysfakcjonują obydwie strony i wspieranie się w chwilach kryzysowych.

Asertywność promuje zdrowie, umożliwiając uczniom opieranie się presji swoich rówieśników i środków masowego przekazu, które zachęcają czasami do zachowań antyzdrowotnych: palenia papierosów, używania narkotyków, spożywania niezdrowej żywności i niewłaściwych zachowań seksualnych. Asertywność sprawia również, że nauczyciele i uczniowie zastanawiają się nad swoim życiem, starają się znaleźć czas na ćwiczenia fizyczne lub medytację oraz mieć motywację pozwalającą na kontynuowanie tych praktyk, które pochodzą z wiary w sukces.

Asertywność promuje zdrowie społeczne, gdyż umożliwia nauczycielom i uczniom kształtowanie wzajemnych relacji, które są pomocne w zespołowej pracy i osiąganiu wspólnych celów. Gdy ludzie są wspierani i doceniani, mają więcej energii, nie marnują czasu na narzekanie i roztrząsanie swoich urazów, co pozwala im efektywniej pracować. Gdy ludzie rozmawiają otwarcie o problemach, to istnieje większe prawdopodobieństwo ich rozwiązania. Szkoły, które będą zachęcać do otwartej komunikacji i kształtowania właściwych relacji międzyludzkich, osiągną znaczną poprawę w zachowaniu uczniów 3

Polskie władze oświatowe doceniają rolę asertywności w edukacji, czego dowodem jest między innymi zgoda na wcielanie w życie w szkołach podstawowych belgijskiego programu asertywności - "Zdrowiej i świadomiej żyć" (Zdrowiej i świadomiej żyć, materiały dla nauczycieli, wyd. Instytut Psychiatrii i Neurologii oraz MEN, Warszawa 1992). Jest to bogato ilustrowana książka opracowana w Belgii dla wychowawczyń przedszkoli i nauczycieli szkół podstawowych, praca zbiorowa kilkunastu osób, które zajmują się działalnością wychowawczą, a w tym - zapobieganiem alkoholizmowi, narkomanii i innym patologiom społecznym.

Naukę asertywności w szkołach ponadpodstawowych można prowadzić wykorzystując zatwierdzony przez MEN profilaktyczny program dla młodzieży "Jak żyć z ludźmi" (Jak żyć z ludźmi, Umiejętności interpersonalne, wyd. Agencja Informacji Użytkowej na zlecenie MEN. Umiejętności opisane w tej książce mogą wywołać pozytywne przemiany także w tych dziedzinach, które wykraczają poza problematykę uzależnień. Ćwiczenia mogą być wykorzystywane:
 

W opracowaniu swojego programu nauki asertywności w szkole korzystałam z ww. pozycji, bardzo pomocne były mi również książki: M. Król-Fijewskiej Stanowczo, łagodnie i bez lęku, M. Turleskiej Nowe zjawiska w psychoterapii i inne.

Trening asertywności jest jedną z form pracy w mojej świetlicy socjoterapeutycznej w Zespole Szkół Ogrodniczych we Wrocławiu. Organizuję go w grupach 6-12 osób. Obejmuje on siedem spotkań, które realizować można na godzinach wychowawczych, w świetlicy lub w internacie bądź w ciągu trzech pełnych dni treningowych w oderwaniu od zajęć szkolnych, np. na wycieczce szkolnej, w trakcie obozu terapeutycznego.

Podczas spotkań przekazuję uczestnikom spory zasób wiedzy, która jest przeplatana zabawami psychologicznymi, wypełnianiem kwestionariuszy, wykonywaniem testów oraz odgrywaniem scenek, dzięki czemu zajęcia nie są nużące, wręcz przeciwnie interesują młodzież. Oto krótka charakterystyka siedmiu spotkań.

I. SPOTKANIE

Kontrakt, ćwiczenia ułatwiające wzajemne poznanie Wyjaśnienie pojęcia asertywność, ogólne zapoznanie z programem asertywności

Prowadzący zawiera z uczestnikami grupy kontrakt, w którym podkreśla szczególnie trzy punkty:
 

Prowadzący zapowiada również, że trening asertywności zakłada pracę nad zachowaniem, w związku z czym nie będzie inicjował żadnych prac, których celem jest odpowiedź na pytanie "dlaczego" (dlaczego czuję to, co czuję?, dlaczego zachowuję się w określony sposób?, dlaczego nie potrafię zachować się inaczej?). W trakcie spotkania obowiązuje również zasada "nie oceniaj".

Dla stworzenia przyjemnej atmosfery w grupie prowadzący proponuje na początku treningu, jeśli grupa się nie zna, ćwiczenia i zabawy sprzyjające wzajemnemu poznaniu.


II. SPOTKANIE

Podstawowe wiadomości o asertywności

Prowadzący zapoznaje uczestników z pojęciem asertywności, charakteryzuje zachowania asertywne oraz wyjaśnia, dlaczego zachowujemy się asertywne. Wyjaśnia również pojęcie uległości.

W trakcie spotkania uczestnicy wypełniają kwestionariusz asertywności, który podaje różne sytuacje życiowe (np.: mówisz koledze, że cię zdenerwował, odpowiadasz "nie" na prośbę kolegi), a uczestnicy mają zakwalifikować je do dwóch grup: I - gdy czają się w związku z tą sytuacją swobodnie, II - gdy czują się skrępowani.

Po wykonaniu ćwiczenia prowadzący zadaje uczestnikom pytania:
 

Inne ćwiczenie to - "Rozpoznajemy zachowania asertywne". Uczestnicy wypełniają karty ćwiczeń kwalifikując zachowania jako asertywne, uległe i agresywne. Prowadzący razem z grupą sprawdza, jak uczestnicy zakwalifikowali poszczególne reakcje. Następnie uczestnicy je odczytują, odpowiednio modulując ton głosu. Prowadzący może zadać uczestnikom m. in. następujące pytania:
 

Każde ćwiczenie podczas wszystkich spotkań musi być odpowiednio przemyślane, omówione i skomentowane przez prowadzącego. Musi dostarczać pewnego zasobu wiedzy.

III. SPOTKANIE

Mapa asertywności. Prawa człowieka według Herberta Fensterheima

Uczestnicy wypełniają indywidualnie "mapę asertywności". Mapa pomoże każdemu uczestnikowi sprawdzić, w jakich sytuacjach korzysta ze swojego prawa do asertywnego zachowania, a w jakich ma z tym kłopot oraz jak w różnych sytuacjach radzi sobie z wyrażaniem siebie i uwzględnianiem praw innych.

Za pomocą "mapy" uczestnicy znajdują sytuacje, które pogarszają ich nastrój, zmniejszają wiarę w siebie, których się boją, unikają, w których czują własną bezradność albo też zachowują się w sposób, który ich zupełnie nie zadowala.

Mapa asertywności zawiera opis dziesięciu podstawowych tematów zachowań asertywnych. Uczestnicy po wypełnieniu mapy proszeni są o wybór trzech tematów, z którymi mają największe kłopoty z asertywności i trzech takich, które stanowią ich mocne strony. Na tej podstawie prowadzący proponuje uczestnikom program treningu, uwzględniający ich największe potrzeby.

W prowadzonych przeze mnie grupach najczęściej wymienianym obszarem deficytów asertywności była obrona własnych praw w kontaktach osobistych i sytuacjach społecznych oraz inicjatywa i kontakty towarzyskie.

Po informacjach dotyczących obszaru deficytów asertywności, które uczestnicy poznali dzięki "mapie asertywności" prowadzący zapoznaje uczestników z prawami człowieka według Herberta Fensterheima.

Prowadzący wyjaśnia uczestnikom, że prawa są tym, co im przysługuje, a nie tym, na co muszą zasłużyć i zapracować. Każdy posiada prawa, których powinien być świadom i z których powinien korzystać.

Uczestnicy zespołowo sporządzają listę praw, z których mogą korzystać. W trakcie tego spotkania ujawnia się między innymi brak respektowania praw dziecka przez dorosłych.

Prowadzący podkreśla, że asertywność to pomysł na to, jak wykorzystać w pełni swoje prawa, nie tylko do granicy, za którą rozciągają się prawa innych osób.

IV. SPOTKANIE

Obrona swoich praw

W trakcie tego spotkania uczestnicy odgrywają scenki, podczas których uczą się, jak bronić swoich praw. Zwraca się uwagę na werbalny i niewerbalny aspekt asertywności. Wyrazisty, spokojny i zdecydowany, ale nie komenderujący styl mówienia, patrzenie rozmówcy prosto w oczy czy zwrócenie ciała w stronę rozmówcy to wszystko są elementy asertywnego zachowania.

V. SPOTKANIE

Prace indywidualne

Prowadzący pyta uczestników o konkretne sytuacje, w których zdecydowanie chcieliby dokonać zmian w swoim zachowaniu. Na tym etapie treningu zwykle wiele osób zgłasza się do prac indywidualnych. Przykłady:
 

Przed przystąpieniem do prac indywidualnych prowadzący robi miniwykład na temat mówienia "nie"?

Prace indywidualne na treningu asertywności przebiegają według określonego schematu. Podejmujący pracę uczestnik określa szczegółowo sytuację, nad którą chce pracować, swoje dotychczasowe zachowanie, z którego jest niezadowolony oraz to, jak chciałby się zachować. Ważne jest, aby jasno zadeklarował, co uważa za swój sukces i aby określił to istotnie na poziomie własnego zachowania. W tym etapie prowadzący i pozostali uczestnicy grupy mogą pomagać pracującemu uczestnikowi w takim zaplanowaniu zachowania, aby było ono wykonalne oraz skutecznie rozwiązywało opisywaną sytuację życiową. Cel pracy, czyli realizacja zachowania będącego sukcesem, powinien być tak określony, aby był możliwy do wykonania przez osobę ćwiczącą i aby jego wykonanie zależało wyłącznie od niej - np. "powiem to bez uśmiechu", "powiem to głośno", "powiem: nie, dzisiaj ci nie dam kanapki, bo tobie nigdy się nie chce wziąć z domu drugiego śniadania" itp.

Uczestnik przystępuje do odegrania zaplanowanego przez siebie, pożądanego zachowania, gdy jest przygotowany i wie, czego chce i jak to robić. Zaplanowane powinno być też zachowanie partnera psychodramy. Psychodrama w treningu asertywności ma charakter specyficzny. Przede wszystkim rzadko jest używana do celów diagnostycznych. Osoba ćwicząca nie pokazuje, jak zwykle zachowuje się w życiu w danej sytuacji, gdyż celem treningu asertywności nie jest wcale zetknięcie osoby ćwiczącej z jej trudnościami, ale przeciwnie - stworzenie okazji do sukcesu. Każda sytuacja powinna być tak przygotowana, aby osoba ćwicząca miała szansę zrobić choć mały postęp. Dlatego należy wyraźnie pouczyć partnerującego w psychodramie uczestnika, aby wiernie trzymał się ustalonego scenariusza i nie ulegał pokusie utrudniania ćwiczącej osobie jej zadania.

Prowadzący powinien dbać o stworzenie ćwiczącej osobie takich warunków, aby miała ona szansę osiągnąć sukces.

Osoba ćwicząca i jej partner powtarzają scenkę tyle razy, aż osoba ćwicząca jest zadowolona ze swojego zachowania i ma poczucie, że potrafi je swobodnie wykonać.

Niektórym uczestnikom wystarcza całkowicie jednorazowe odegranie zaplanowanego zachowania.

Podczas V. spotkania dla przykładu ćwiczy się jedną lub dwie scenki. Pozostali zgłaszają również swoje problemy. Prowadzący prosi, by uczestnicy ustalili i zapisali konkretne sytuacje, w których zdecydowanie chcą dokonać zmian w swoim zachowaniu w czasie między V. a VI. spotkaniem. Jest to więc rodzaj pracy domowej.

VI. SPOTKANIE

Monolog wewnętrzny

Uczestnicy analizują swoje doświadczenia w realizacji zachowań asertywnych omawiają pracę domową. Stwierdzają, że trudniej zachować się asertywne, im bliższa jest osoba, wobec której chcą zmieniać swoje zachowanie.

Prowadzący robi miniwykład na temat monologu wewnętrznego? Uczestnicy analizują szczegółowo swój monolog wewnętrzny w tych sytuacjach z ostatniego okresu, w których powstrzymali się od asertywnego zachowania.

Uczestnicy uczą się zastępowania tekstów antysertywnych tekstami proasertywnymi.

Celem osoby ćwiczącej jest zakorzenienie w swojej świadomości pozytywnych tekstów. Może to zrobić przez powtarzanie ich w myślach, w miejsce tekstów samoniszczących. Można też stwarzać sobie specjalne okazje do pozytywnego myślenia.

Amerykańscy trenerzy asertywności, Alberti i Emmons, sugerują, aby proasertywne teksty nie tylko powtarzać w myśli, ale i czytać, i to wiele razy w ciągu dnia: "Umieść to zdanie na lodówce, na ścianie w łazience. Regularnie przypominaj sobie, że jesteś pozytywną i wartościową osobą" piszą?

Im więcej zmysłów zaangażowanych jest w przyjęcie przez nas pozytywnych zdań, tym szybciej i głębiej zostaną one wtopione w świadomość człowieka.

Jako pracę domową prowadzący poleca samoobserwację monologu wewnętrznego, stosowanie wymienionych wyżej propozycji, tj. stworzenie specjalnych okazji do pozytywnego myślenia oraz policzenie, ile razy w ciągu wybranego dnia pojawiły się w monologu wewnętrznym teksty antyasertywne.

VII. SPOTKANIE

Uczestnicy mogą już zebrać wiedzę na temat własnej asertywności wynikającą z samoobserwacji, monologu wewnętrznego i realizacji zachowań asertywnych oraz podzielić się nią. Uczestnicy odgrywają scenki według otrzymanych scenariuszy. We wszystkich scenkach występują po dwie osoby, pozostali są obserwatorami - śledzą zachowania werbalne i niewerbalne towarzyszące reakcjom uczestników psychodramy.

Trening kończy się psychozabawą "Czy jesteś osobą lubianą?"

W trakcie treningu asertywności, w związku ze wspólnym przebywaniem grupy osób, pojawiają się różnego rodzaju sytuacje interpersonalne; uczestnicy przeżywają różne uczucia w związku z zachowaniem innych.

Grupy trenujące asertywność wytwarzają specyficzny klimat interpersonalny. Panuje w nich zwykle życzliwość, koncentracja na wzajemnej pomocy w podejmowanych zadaniach i wzajemny szacunek. Grupa ćwicząca asertywność ma też możliwość lepszego poznania się.

Przytoczę kilka wypowiedzi uczniów z rozmowy po zakończonym treningu:

- Nie sądziłam, że w naszej klasie koleżanki i koledzy mają aż takie wielkie problemy; ich codzienne zachowanie na to nie wskazuje.

- Dzięki naszym spotkaniom lepiej się poznaliśmy, odczuwamy chęć udzielania sobie wzajemnej pomocy.

- Potrafimy lepiej zrozumieć często niewłaściwe postępowanie rodziców w stosunku do nas.

Uczniom podoba się mój program nauki asertywności. W wypowiedziach dotyczących samopoczucia po odbytych spotkaniach stwierdzili jego dużą zmianę, uczucie ulgi, czasem nawet dumy i poczucie siły. Sądzę, że zamierzone efekty treningu asertywności będą bardziej widoczne w najbliższej przyszłości, gdy młodzież będzie musiała podejmować pewne decyzje.

Wzrostowi asertywności towarzyszyć będzie jednocześnie wyższy poziom samoświadomości, wierności samemu sobie oraz twórczej pracy nad sobą i własnym rozwojem. Zwiększenie asertywności wpłynie więc na wzrost jakości życia. Trening asertywności może zatem być pewnego rodzaju stymulacją do dalszego rozwoju.


Bożena Muraszko

Wrocław