Misja czy zawód

Problem, który się za tą sprawą kryje, jest na tyle poważny, że nie można go odnieść wyłącznie do sytuacji strajkowej. Określenie rodzaju i charakteru pracy nauczycieli i lekarzy wpływa na sposób ich traktowania przez instytucje społeczne i członków społeczeństwa we wszystkich sytuacjach życiowych, a co za tym idzie wyznacza ich rolę, prawa i obowiązki, ocenę pracy, wynagradzanie, prestiż itp. Nie można także zneutralizować tego problemu żartobliwie ironicznymi (choć nie pozbawionymi racji) uwagami, że misji i posłannictwa nie przypisuje się piekarzom zaopatrującym nas w "chleb powszedni", murarzom zapewniającym nam "dach nad głową" czy aparatowi sprawiedliwości (sędziom, prokuratorom, adwokatom), wojsku i policji stojącym wszak "na straży" prawa, granic, bezpieczeństwa.

Problem zakorzeniony jest bowiem w głębi naszej historii i kultury. 123 lata zaborów, braku państwa, instytucji społecznych i politycznych wytworzyły, jak wiadomo, sytuację, w której za dziedzictwo narodowe, za moralne i kulturalne przetrwanie Polaków odpowiedzialność spadła na pisarzy, kapłanów, nauczycieli, lekarzy. Literatura (a nie inne dziedziny życia) dostarczała "wieszczów narodowych", propagowała postacie "siłaczek", "Judymów", księży - Robaka czy Marka, nawet kupiec Wokulski urósł przejściowo do rangi misjonarza.

Wszystko to było zamiast, a nie obok urzędników, bankierów, polityków, którzy uprawialiby swoje zawody w normalnie funkcjonującym społeczeństwie posiadającym własne państwo. Zapewnienie ciągłości historycznej, tożsamości kulturowej, odrębności narodowej spadło wyłącznie na pracowników sfery ducha, przekraczając ramy ich normalnych zadań i obowiązków. Potem blisko pół wieku ograniczonej suwerenności Polski Ludowej sprzyjało utrwalaniu się stereotypów, nie zaś ich rewizji.

Odszedł, co prawda, w przeszłość mit posłannictwa włościan; jedynie na sztandarach zostało hasło "Żywią i bronią", powszechnie natomiast mówi się o efektywności gospodarczej polskiego rolnictwa. Mit "świętego proletariusza", przyczyniwszy się do awansu społecznego robotników, uległ w Polsce Ludowej rozdęciu i karykaturalizacji, by ostatecznie zaowocować równie robotniczym mitem "Solidarności" zrodzonej w stoczni im. Lenina, która okazała się grabarzem swej epoki, epoki dziejowego i cywilizacyjnego posłannictwa proletariatu, grabarzem nadziei i mistyfikacji.

Tak więc przypisywanie szczególnej roli niektórym zawodom, grupom społecznym i rodzajom działalności bywało uzasadnione, pożyteczne, płodne w wyjątkowych okresach naszej historii, kiedy przejmowały one na siebie funkcje, których nie mogły spełnić nie istniejące lub pozorne instytucje i rodzaje działalności publicznej. Staje się ono natomiast wątpliwe, a nawet szkodliwe, w czasach normalności, wówczas gdy pisarze i aktorzy ze swych zawodów czynią narzędzia polityczne, gdy od nauczycieli i lekarzy zamiast dobrego nauczania i leczenia wymaga się dźwigania odpowiedzialności za państwo, ustrój, reformy, wspólnotę narodową, kondycję obywateli, gdy od kapłanów miast "dobrej nowiny", pocieszenia i pouczenia moralnego oczekuje się wskazówek dotyczących kształtu praw i instytucji społecznych i politycznych.

Niezależnie zatem od osobistego, subiektywnego poczucia misji żywionego przez poszczególnych nauczycieli, lekarzy czy pisarzy, niezależnie od powołania, którym kierują się kapłani, wszyscy oni spełniają realne funkcje w państwie, społeczeństwie, wspólnotach lokalnych i wyznaniowych. Zaspokajają istotne potrzeby ludzkie: oświaty, ochrony zdrowia, rozrywki i refleksji, kontaktu z transcendencją i sacrum. Są to zatem zawodowe służby społeczne, jedne z wielu zapewniających normalne funkcjonowanie ludzkiej wspólnoty zorganizowanej w państwo i jego części składowe. Krocząc drogą do normalności społecznej powinniśmy zacząć traktować nauczycieli, lekarzy, pisarzy i kapłanów nie w kategoriach posłannictwa czy misji, lecz w perspektywie rzetelności zawodowej i zakresu służby społecznej.

Jeśli jednak chcielibyśmy szukać odmienności i swoistości tych grup zawodowych, to nie w przypisywanych im metafizycznych cechach czy wyjątkowej roli historyczno-kulturowej, lecz w sposobach rozwiązywania problemu finansowania ich działalności sterowanego przez budżet państwa bądź wyłącznie przez indywidualne wybory i możliwości obywateli. Inaczej mówiąc, trzeba sobie odpowiedzieć na pytania o to, czy oświata, służba zdrowia, kultura mają być powszechnie i bezpłatnie dostępne (a więc finansowane centralnie), czy częściowo odpłatne (a jeśli tak, to przez kogo i w jakim zakresie finansowane), czy też wreszcie całkowicie poddane mechanizmom rynkowym, zasobności odbiorców i atrakcyjności oferty, a więc finansowane bezpośrednio z kieszeni poszczególnych obywateli płacących za naukę, leczenie, wypoczynek. Podobnie jak odpowiedzieć trzeba sobie na pytanie o to, czy działalność funkcjonariuszy wspólnot religijnych ma być finansowana z budżetu państwa, czy na zasadzie darów "co łaska", zwolnień i ulg podatkowych, celnych itp., czy też ma się opierać na dobrowolnym opodatkowaniu się członków gmin wyznaniowych na ich rzecz.

Tylko w takiej płaszczyźnie można dziś sensownie dyskutować i oceniać społeczną rolę pisarzy, aktorów, nauczycieli, lekarzy, kapłanów, pozostawiając na kartach podręczników naszej historii opowieści o pełnionej przez nich misji i posłannictwie. Potrzebne jest nam to m.in. po to, byśmy zaczęli żyć normalnie i nie musieli w przyszłości wracać znów do wzorów znanych z historii, by w naszym codziennym życiu prawo było prawem a nie bezprawiem, nauczyciele nauczycielami, a nie misjonarzami, misjonarze zaś misjonarzami, a nie przywódcami politycznymi. Ciężar historycznych kostiumów może bowiem nie tylko krępować nasze ruchy, lecz także rodzić iluzje, w których za rzeczywistość brać będziemy widma przeszłości.


Andrzej Kołakowski

Uniwersytet Warszawski