W kulturze nie ma dróg na skróty

Wyzwania te rzuca nowa filozofia społeczna, rodząca się demokracja, ekonomiczna doktryna liberalizmu ze wszystkimi, tak pozytywnymi, jak i negatywnymi skutkami tego procesu. Nie będziemy się nimi tutaj zajmować. Wszak obok tych bieżących zadań są jeszcze inne. Jest wyzwanie tradycji, dziedzictwa kultury, duchowej tożsamości i intelektualnej pamięci. Chociaż mają one wymiar zgoła inny, ponadczasowy, uniwersalny, nie sposób ich jednak pojąć, bez osadzenia w czasie, w którym żyjemy, a więc także poza kontekstem przemian politycznych ostatnich lat w Polsce.

Chociaż jest to analogia bardzo odległa, dylematy dzisiejszej polskiej paidei przypominają sytuację, w jakiej znalazła się niegdyś grecka paideia u progu rodzącej się demokracji helleńskiej. Demokracji, która mimo wieków, jakie dzielą dzisiejszy parlamentaryzm od Aten Peryklesa, pozostaje nadal niedoścignionym wzorem harmonii ideałów jednostkowej duszy z celami greckiej wspólnoty, polis. Demokracji, która, mimo swego militarnego i politycznego triumfu nad perską satrapią, nie do końca jednak potrafiła sprostać wyzwaniu… swojej własnej wielkości.


Nie darmo rozróżnia się wolność "od" i wolność "do". Był grecki i był polski Maraton. Był helleński i polski bieg do Wolności. Był tak samo brzmiący krzyk…

Nie twierdzę, że tę zdobytą polityczną wolność w Polsce można dziś utracić. Można wszakże utracić szansę zagospodarowania tej wolności. Dzisiaj zagrożenie polskiej wolności jest wewnętrzne, a nie zewnętrzne. Takiemu zagrożeniu podlega dzisiaj polska szkoła, system oświaty i wychowania - polska paideia. Prymarnym zagrożeniem jest tu tworząca się nowa filozofia społeczna; filozofia doraźnego wulgarnego ekonomizmu. Filozofia operująca skróconą perspektywą oglądu rzeczywistości, niezdolna widzieć zjawiska w perspektywie ciągłości i trwałości kultury, mierząca wszystko skalą wartości utylitarnych, praktycznych.

Sprowadzając rzecz do kwestii paidei, powiedzieć można, iż o duszę polskiej szkoły walczą dziś ze sobą dwie przeciwstawne i obce sobie ideowo i źródłowo filozofie. Pierwszą z nich nazwać by można filozofią sapiencjalną (od łac. słowa sapientia - mądrość), drugą sofistyczną; pierwszą filozofią Prawdy, Piękna, Dobra; drugą zaś: konwencji, perswazji, umowy społecznej, doraźnego sukcesu.


Gdyby odwołać się tutaj do pitagorejskiego znaku "Y",obrazującego nieuchronny wybór człowieka, to istotnie polska szkoła stoi dziś na rozdrożu. Albo pójdziemy drogą, którą utarty przed nami pokolenia wielkich humanistów i nauczycieli Ludzkości, oddanych bezinteresownie tworzeniu wartości, ludzi, którzy nauczanie i wychowanie uważali zawsze za coś więcej niż zawód, a więc za rodzaj misji społecznej, służby wartościom (Sokrates służbę państwu uważał za "służbę Bożą"), albo pójdziemy drogą określoną przez aktualne strategie społeczne. Nasz kierunek i cele określą wówczas apetyty społeczne, doraźne gusty, naciski społecznych lobbies, rozmaitych grup interesu itd. Tą drogą poszli kiedyś przed nami sofiści.

Ale w kulturze nie ma dróg na skróty. Kultura nie jest bowiem czymś, co się tworzy ad hoc, jak zysk, ale czymś, co się pielęgnuje, do czego się wraca, co się po kimś przejmuje, podejmuje i przekazuje dalej. Na tym też polega sens formuły: creatio continuo traditio est.Kultura to wyzwanie i odpowiedź.


Wspomniałem wcześniej o drodze sofistycznej… Nie kwestionuję wkładu greckich sofistów w tworzenie zrębów cywilizacji ikultury; to oni stworzyli podstawy prawa i handlu, szkolnictwa i oświaty. Dzięki nim wykształcenie i umiejętności (techne)stały się wartościami cenionymi i dostępnymi dla ludu. Chciałbym tu jednak zwrócić uwagę na połowiczność czy wręcz pozorność tego sukcesu. Na miarę tego sukcesu oraz miarę jego klęski. Jest to w ostatecznym rozrachunku miara człowieka.

Owszem, to dzięki sofistom (mówiąc dzisiejszym językiem) powstały nowe miejsca pracy, a po okresie heroicznych walk z Persami przyszedł okres społecznej stabilizacji, umiarkowanego dobrobytu. Wszystko, choć za pieniądze; stało się powszechnie dostępne (nawet arystokratyczna filozoficzna Mądrość). Nie przesadzimy, jeżeli powiemy, że sofiści byli ludźmi sukcesu, przed którymi i dzisiaj otwierają się wszystkie bramy (szkoły również).

Ale czy szkoła to tylko zakład wychowawczy? Czy możliwy jest jakiś "schoolbusiness"? Paideia nie poddaje się sofistycznym eksperymentom. Przestrogą dla pokoleń niech będzie to, że z czasem grecka budowla sofistyczna zaczęła murszeć. Z taką samą szybkością, z jaką krążyły w niej niegdyś żywotne soki, pojawiły się pęknięcia i oznaki starości.

Liście z drzewa sofistyki opadły szybko, sofistyczna mądrość przeminęła ze swoją epoką. Miarę sukcesu sofistów można mierzyć tylko miarą ich klęski. Ale czy była to tylko ich klęska i ich sukces? Czy wychowanie, troska o duszę, paideia może być kiedykolwiek sprawą prywatną?

Cena, jaką zapłaciła grecka demokracja, za sofistyczny eksperyment przeprowadzony na własnym ciele, była bardzo wysoka. Za wysoka. Była ceną upadku, z którego nie podniosła się nigdy. Była to również cena własnej utraconej wielkości i wyzwania, któremu nie potrafiła sprostać.


Czas, w którym żyjemy, jest czasem przewrotnym: powszechnie przyjęte i uznawane poglądy nagle okazują się niepopularne albo wręcz fałszywe. Społeczna i gospodarcza gorączka nie sprzyja rozsądnym ocenom. Jednym z takich poglądów jest ten, wydawałoby się, niewzruszony aksjomat, iż to "troska o duszę" (jak mawiał Sokrates), paideia, nauka, wychowanie określają duchową tożsamość społeczeństw, są najważniejszymi dziedzinami życia. To one bowiem ostatecznie określają kulturowy i cywilizacyjny stopień rozwoju społeczeństw. Są to, wydawałoby się, oczywistości, tautologie, tezy niepodważalne i nieobalalne. Na Zachodzie już od lat nowoczesną technikę i zasady biznesu łączy się świadomie z "humaniorami", handel z kulturą. Przykłady można by zresztą mnożyć.

A jednak… W kraju, który ktoś określił jak kraj króla Ubu "w Polsce, czyli nigdzie", otwiera się miejsce, które już niedługo - być może - wypełnią mroki sofistycznego niebytu. Miejmy wszak nadzieję, że polska szkoła nie podda się sofistycznemu eksperymentowi, a wybór okaże się słuszny.

Jan Krasicki

Opole