Dla uczniów i nauczycieli z miasta. Najważniejszych pięć wartości

W jakim stopniu kryzys ten dotyczy nauczycieli i uczniów? Czym się różnią wartości życiowe współczesnej młodzieży od wartości jej rówieśników sprzed kilku lat? Jakie wartości cenią i będą przekazywać młodzieży nauczyciele? Na te pytania staraliśmy się odpowiedzieć w prowadzonych przez nas badaniach nauczycieli i uczniów szkół państwowych i społecznych. Wyniki przedstawione w tym artykule są niewielką częścią danych, które uzyskano w sondażu prowadzonym w trzynastu podstawowych i średnich szkołach ogólnokształcących w 1994 roku na terenie Warszawy. Ogółem przebadano 130 nauczycieli i uczniów.

Badani mieli ustosunkować się do trzynastu wskazanych wartości i określić, czy te wartości są dla nich: zdecydowanie ważne, raczej ważne, raczej nieważne, zdecydowanie nieważne. Badano stosunek respondentów do następujących wartości:

Następnie respondenci mieli wskazać pięć wartości najważniejszych dla siebie; które wybraliby w sytuacji konfliktu wartości i pięć najmniej ważnych.

W poprzednim okresie, tj. w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, najważniejszymi wartościami dla młodzieży były: życie rodzinne, bliskie związki z innymi ludźmi, posiadanie przyjaciół. Młodzi ludzie wybierając je wyrażali pragnienie przynależności do małych grup społecznych, z których najważniejsza jest rodzina, a następnie grupy przyjacielskie. W następnej kolejności młodzież wymieniała ciekawą, dającą satysfakcję pracę. Wartości te związane są z zaspokajaniem potrzeb psychicznych i afilacyjnych.

Na niskim szczeblu hierarchii umieszczała wówczas młodzież wartości związane z samorealizacją, życiem społecznym, prestiżem. Wybierane przez młodzież wartości wskazywały na małą potrzebę samorealizacji i ekspresji swojej osobowości, obawę przed ryzykiem, odrzucenie przygody, ale także niepewności.

Co dla uczniów?

Analiza rezultatów badań w 1994 r. wskazuje na znaczne zmiany, jakie zaszły w systemie wartości młodzieży sprzed lat dziesięciu i dwudziestu. Najwięcej spośród badanych uczniów ceni posiadanie przyjaciół (aż dla 71% badanych jest to wartość bardzo ważna). Zdecydowanie w stosunku do poprzedniego okresu wzrosła rola wiedzy i wykształcenia. Zdobycie jak najwyższego wykształcenia i rozległej wiedzy stanowi wartość dla 77% uczniów, a dla 54% nawet wartość bardzo ważną. Częstotliwość wyboru tej wartości tylko nieznacznie wyprzedza wybór urozmaiconego życia, pełnego przygód i wrażeń (dla 73% badanych jest to wartość ważna, z tego dla 54% bardzo ważna).

Bardzo wysokie miejsce w hierarchii wartości u badanych uzyskało działanie dla dobra innych (71% uczniów uważa je za ważną, z tego aż 45% bardzo ważną). Wysoką pozycję uzyskała również wolność, możliwość swobodnego decydowania o swoim życiu (69% badanych uczniów uznało ją za ważną, 53% za bardzo ważną). Pierwsza, pobieżna analiza badania uczniów prezentuje inny obraz młodzieży od tego, który otrzymałyśmy w badaniach prowadzonych kilka lat temu.

Przede wszystkim ogromnie wzrosła rola wiedzy i wykształcenia. Do tej pory były one sytuowane przez młodzież na odległych pozycjach (w poprzednich badaniach zaledwie co trzeci uczeń szkoły podstawowej wybrał je jako istotne dla siebie wartości).

Niewątpliwy wpływ na to miały przemiany na rynku pracy. Pojawienie się dużego bezrobocia w grupach zawodowych o najniższych kwalifikacjach i jednoczesny wzrost popytu na wysoko wykwalifikowanych specjalistów (informatyków, prawników, ekonomistów). Tak duża zmiana w stosunkowo krótkim okresie wskazuje na instrumentalne traktowanie przez młodzież wiedzy i wykształcenia.

Charakterystyczna jest również wysoka pozycja urozmaiconego, pełnego wrażeń życia. Większe otwarcie na świat sprawia, że jest ono bardziej atrakcyjne dla młodzieży. Jego wybór świadczy o odchodzeniu przez młodzież od powszechnej w latach 70. i drugiej połowie lat 80. "małej stabilizacji" (pewny, choć niewysoki, dochód, spokojne, ustabilizowane życie).

Bardzo wielu uczniów jest gotowych dbać o naturalne środowisko, nawet kosztem wygody. Świadczy to o rodzeniu się w Polsce "świadomości ekologicznej", coraz powszechniejszym rozumieniu konieczności ochrony środowiska przyrodniczego. Dużo osiągnięto przez odpowiednią politykę oświatowo-propagandową: organizowanie "Święta Ziemi", inicjatywy wydawnicze: "Zielone Brygady", "Ekologia - wybór przyszłości" i inne akcje, również organizowane przez szkoły. Wśród uczniów można zaobserwować także wybór wartości charakterystycznych dla postaw prospołecznych, chęć działania dla innych ludzi.

Uderzająca jest relatywnie niska pozycja wartości rodziny i wychowania dzieci. We wszystkich badaniach prowadzonych w Polsce począwszy od lat 60. w różnych środowiskach i grupach wiekowych, wartość ta wymieniana była jako najważniejsza. W grupie wiekowej nastolatków wybierało ją ponad 90% badanych. Pewien wpływ na taką różnicę w wyborach mógł mieć inny sposób pytania o tę wartość. W większości prowadzonych do tej pory w Polsce badań życie rodzinne występowało w sformułowaniach: "szczęśliwe życie rodzinne", "miłość i szczęśliwe życie rodzinne" itp. Respondenci wybierając tę wartość mogli pozytywnie reagować na słowo "szczęście" i dlatego umieszczali związane z nimi wartości na samym szczycie hierarchii.

W przeprowadzonych badaniach zależało nam na określeniu miejsca życia rodzinnego wśród innych, konkurencyjnych nieraz wobec niego wartości. Dlatego trochę inaczej sformułowaliśmy pytanie. Mimo to wybór życia rodzinnego jako jednej z pięciu najważniejszych wartości zaledwie przez 26% badanej młodzieży zaskakuje (np. aż 49% badanych wśród pięciu najważniejszych wartości wymieniło: zdobycie wykształcenia i wiedzy; 44% bycie wolnym, poczucie, że można żyć, tak jak się chce; 43% dbałość o środowisko naturalne).

W Polsce zintegrowana rodzina stanowiła przez lata swoisty azyl, pewną bazę niezależności osobistej i była wysoko ceniona przez wszystkich. Możemy więc domniemywać, że dla młodego pokolenia rodzina nie musi już spełniać zastępczych funkcji. Niezależność i normalność mogą oni bowiem znaleźć w innych obszarach życia społecznego.

Porównując młodzież dzisiejszą z młodzieżą z lat 70. i 80. można stwierdzić znaczne osłabienie znaczenia więzi afiliacyjnych. Charakterystycznym przykładem jest omówiony spadek znaczenia rodziny w hierarchii młodzieży. Młodzież jednak nadal wysoko ceni przyjaźń i posiadanie przyjaciół. Być może szuka w niesformalizowanych, małych grupach przyjaciół antidotum na instytucjonalizację i formalizację życia społecznego, kulturalnego, religijnego etc.

Dla ponad połowy badanych uczniów ważne są wysokie zarobki, nawet osiągane kosztem ciężkiej pracy i dużego wysiłku. Badana młodzież w większości jest w stanie zaakceptować nowe reguły życia społecznego i ciężko pracować, aby osiągnąć sukces finansowy.

Interesujący jest stosunek badanej młodzieży do wartości religijnych. Odpowiedzi młodzieży dzielą się w ciekawy sposób, przy prawie identycznej liczbie odpowiedzi dla obu skrajnych wartości (bardzo ważne, zupełnie nieważne). Dla 17% badanych wartości religijne są bardzo ważne. Dla 16% są całkowicie nieważne. Widzimy wyraźną polaryzację stanowiska młodzieży wobec wartości religijnych. Po latach komunizmu, kiedy wartości religijne jako opozycyjne wobec systemu były szeroko akceptowane, a powierzchowne formy religijności stanowiły część rytuału środowisk opozycyjnych i po ostatnich latach, kiedy to Kościół i jego rola były przez wiele środowisk młodzieżowych kontestowane, rysuje się nowy obraz naszego społeczeństwa. Część młodych ludzi zdecydowanie akceptuje wartości religijne, a ideał życia chrześcijańskiego jest dla nich istotnym punktem odniesienia. Dla innych młodych nie mają one żadnego znaczenia. Jest to obraz bardziej zbliżony do pluralistycznych społeczeństw zachodnich niż do obrazu społeczeństwa polskiego sprzed kilku bądź kilkunastu lat.

Niepokojące jest niemal powszechne odrzucanie przez młodzież wartości politycznych, niezbędnych przecież w życiu demokratycznego państwa: 43% młodzieży nie ceni zaangażowania w życie państwa w formie działalności, a tylko 7% badanych uczniów stwierdziło, że jest to dla nich bardzo ważne. Relatywnie niewielu uczniów uznało za ważne osiągnięcie kierowniczego stanowiska i przewodzenie ludziom. Było to ważne zaledwie dla 25% badanych. Charakterystyczny jest bardzo wysoki procent uczniów, którzy nie od powiedzieli na to pytanie (26%). Być może młodzi Polacy są przekonani, że nie wypada przyznawać się do chęci konkurowania z innymi, zajmowania wyższych pozycji, stanowisk.

Co dla nauczycieli?

Dla nauczycieli najważniejsze było założenie rodziny i wychowanie dzieci (86% nauczycieli wybrało tę wartość) oraz posiadanie bliskich znajomych i przyjaciół (89%). Bardzo wielu nauczycieli wybrało wartość charakterystyczną dla postawy prospołecznej - działanie dla dobra innych ludzi (84%). Niemal równie wysoki odsetek nauczycieli (i uczniów) za istotną wartość uznał wykształcenie i wiedzę (79%). Bardzo wielu nauczycieli wskazywało jako ważne i bardzo ważne wartości ekologiczne (76%).

Zaskakującym wynikiem badań był częsty wybór przez nauczyciela wolności, nie skrępowanego ograniczeniami życia. We wcześniej prowadzonych badaniach ta wartość prawie nie pojawiała się w odpowiedziach nauczycieli. W naszych badaniach wybrało ją 72% nauczycieli. Dalsza analiza pokazała, że wartość ta była często wybierana przez nauczycieli szkół państwowych (zależność ta uzyskała poziom istotności statystycznej p < 0,05). Można przypuszczać, że tak radykalna zmiana w systemie wartości nauczycieli jest związana z pojawieniem się nowej grupy nauczycieli: nauczycieli młodych, nie dotkniętych rutyną szkolną, którzy przeszli do zawodu nauczycielskiego z innej profesji. Oni bowiem często pracują w mniej konwencjonalnych szkołach społecznych.

Najmniej ważne dla badanych nauczycieli było zdobycie kierowniczego stanowiska i przewodzenie ludziom. Tylko 6% nauczycieli uznało tę wartość za ważną, w stosunku do nauczycieli, dla których była one nieważna. Równie mało wyborów otrzymały wartości polityczne (dla 9% nauczycieli były one ważne, dla 72% nieważne).

Charakterystyczne są odmienne tendencje w wyborach nauczycieli szkół państwowych i społecznych. Nauczyciele szkół. społecznych częściej przyznawali, że istotne jest dla nich zdobycie kierowniczego stanowiska, częściej również deklarowali zainteresowanie wartościami politycznymi (różnice w odpowiedziach tych dwóch grup nauczycieli nie osiągnęły wprawdzie poziomu istotności statystycznej, ale tendencja do różnicowania odpowiedzi ze względu na typ szkoły jest wyraźna).

Można przypuszczać, że nauczyciele szkół społecznych, pracujący w trochę innych warunkach i bardziej przyzwyczajeni do konkurencji, potrafią bardziej otwarcie przyznawać się do chęci osiągnięcia wyższej pozycji, zrobienia kariery etc. Analizując wszystkie odpowiedzi nauczycieli szkół państwowych i społecznych zauważyliśmy, że ci ostatni mają trochę wyższe aspiracje. Gdyby chcieć ogólnie scharakteryzować wszystkich badanych nauczycieli, trzeba by stwierdzić, że praca zawodowa nie wiąże się dla tej grupy z najbardziej cenionymi wartościami. Nad pracę przedkładają nauczyciele wartości rodzinne, życie towarzyskie. Chcieliby osiągać satysfakcję życiową przez działania na rzecz innych ludzi. Nauczyciele nie dążą do pełnienia funkcji kierowniczych i zarabiania dużo pieniędzy. Być może uważają to po prostu za niemożliwe.

Największe rozbieżności między nauczycielami a uczniami wystąpiły w pytaniu dotyczącym zarabiania pieniędzy. Prawie dwukrotnie więcej uczniów niż nauczycieli uznało to za ważne. Wybory nauczycieli rozminęły się znacznie z wyborami uczniów dotyczącymi wyboru życia urozmaiconego, pełnego wrażeń, a także spokojnego i ustabilizowanego. Duże różnice występujące w odpowiedziach na te pytania można wytłumaczyć wiekiem respondentów, a także innym widzeniem świata przez młodzież, zerwaniem z koncepcją "małej stabilizacji". Czterokrotnie więcej uczniów niż nauczycieli pragnie osiągnąć kierownicze stanowisko i przewodzić ludziom.

Różnice w wyborach wartości przez nauczycieli i uczniów dotyczą znaczących sfer naszego życia związanych z pracą, relacjami międzyludzkimi, pozycją społeczną. Wydaje się, że młodzież bardziej niż nauczyciele jest w stanie zaakceptować nowe reguły życia społecznego, bardziej konkurencyjne społeczeństwo. Istotnym pozostaje pytanie: w jakim stopniu nauczyciele silnie zorientowani na wartości rodzinne i afiliacyjne - "małą stabilizację" - są w stanie jej w tym pomóc?


Anna Zielińska

Uniwersytet Warszawski