Edukacja ekologiczna formą przysposobienia obronnego

Współcześnie jedną z form edukacji obronnej społeczeństwa, obok edukacji politycznej, ekonomicznej, prawnej i militarnej, jest edukacja ekologiczna. Ochrona środowiska przyrodniczego stanowi trzeci - po zachowaniu pokoju i zapewnieniu żywności - główny problem wymagający rozwiązania przez społeczność światową. Zagrożenie środowiska przeistoczyć się bowiem może w dramatyczną rzeczywistość, jeżeli ludzie nie zrozumieją, że konieczne jest tworzenie nowej globalnej cywilizacji opartej na ekoetyce, u której podstaw leży świadomość bezpieczeństwa ekologicznego, tzn. kształtowania takich stosunków naturalnych i społecznych w biosferze Ziemi, które tworzą właściwe warunki życia dla całej ludzkości, nie podważając zarazem podstaw życia na naszej planecie. Coraz bardziej staje się jasne, że nie tylko wojna, ale i - co się wydaje paradoksalne - pokojowy, lecz nie uporządkowany i wymykający się spod kontroli rozwój świata stanowi niebezpieczeństwo dla naszej planety i jej mieszkańców.

Globalna skala zagrożeń środowiska przyrodniczego spowodowała, że lokalne inicjatywy ochronne, podejmowane przez każdy kraj oddzielnie, nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Interesującą próbą rozwiązania problemu zagrożeń ekologicznych jest Światowa Strategia Ochrony Przyrody (World Conservation Strategy). Powstała ona pod protektoratem Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCI).

Podstawowe założenie tej strategii łączy się z przekonaniem, że dalszy rozwój cywilizacyjny będzie niemożliwy bez ochrony przyrody i że ochrona zasobów naturalnych stanowi podstawowy warunek, od którego spełnienia zależą przetrwanie i dobrobyt ludzkości.

Drugie podstawowe założenie wynika z faktu, iż ochrona przyrody nie jest procesem samym w sobie, lecz musi przenikać wiele dziedzin ludzkiej aktywności. Strategia ta stanowi wielopłaszczyznowe, moralne, polityczne i edukacyjne wyzwanie dla ludzkości - wyzwanie, które musi być podjęte, jeżeli chcemy zachować życie na Ziemi dla następnych pokoleń. Jej intencją jest przewartościowanie dotychczasowego stosunku człowieka do przyrody w kierunku równowagi i swoiście rozumianego partnerstwa.

Istotną rolę w procesie edukacji ekologicznej pełnią jej następujące komponenty: świadomość, sumienie ekologiczne, wiedza, wyobraźnia i kultura ekologiczna:

Świadomość ekologiczna rozumiana jest jako obszar świadomości społecznej odniesionej do sfery środowiska przyrodniczego. W wymiarze jednostkowym świadomość ta jest rezultatem procesu socjalizacji, w którym każdy z nas uczestniczy przez całe życie. Świadomość ekologiczna przejawia się zarówno w myśleniu i przeżyciach jednostek, jak też w funkcjonujących społecznie standardach pojmowania, przeżywania i wartościowania biosfery. Składnikami świadomości ekologicznej są określone treści, nastawienia oraz emocje dotyczące środowiska przyrodniczego, powiązane i wzajemnie przenikające się z innymi formami świadomości społecznej.

W opisowo-technicznej sferze świadomości ekologicznej można wyróżnić wiedzę i wyobraźnię ekologiczną, w sferze aksjologiczno-normatywnej - system wartości i norm etyki ekologicznej, na którym opiera się tzw. sumienie ekologiczne. Wiedza ekologiczna obejmuje wiadomości i umiejętności dotyczące procesów zachodzących w ekosystemach, wiedzę o mechanizmach równowagi ekosystemów, o zależnościach między różnymi formami działalności ludzkiej w środowisku przyrodniczym, a w szczególności wiedzę o zanieczyszczeniach i zagrożeniach środowiska oraz sposobach profilaktyki.

Wyobraźnia ekologiczna to zdolność i umiejętność przewidywania ekologicznych skutków działań ludzkich, dostrzegania powiązań między rozwojem cywilizacji i życiem ludzi a procesami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym, przejawiająca się umiejętnością projektowania działań ekologicznie bezpiecznych. Rezultatem systematycznego kształtowania świadomości ekologicznej jest kultura ekologiczna jednostki, na którą składają się następujące elementy:

 

Poniżej przedstawiam trzy grupy specyficznie ekologicznych wartości, których realizacja nie byłaby możliwa w zniszczonym środowisku przyrodniczym, a które bezpośrednio wiążą się z ochroną środowiska człowieka oraz z ochroną jego zdrowia i życia (wg D. Cichego Bezpieczeństwo ekologiczne w świadomości młodzieży, Warszawa 1993).

O znaczeniu wymienionych wartości, jako czynników ukierunkowujących działanie człowieka, decyduje poziom akceptacji stworzonego na ich podstawie systemu normatywnego, określającego zasadnicze powinności ludzi w ich relacjach ze środowiskiem, z innymi ludźmi, czy też w stosunku do samych siebie, wyrażających się deklarowaniem skłonności do realizacji tych powinności w codziennym życiu.

Sumienie ekologiczne staje często do konfrontacji z rzeczywistością ekologiczną, odczytuje ład (lub jego brak w działaniach człowieka względem środowiska), ocenia zaistniały stan rzeczy w kategoriach dobra i zła moralnego oraz rodzi powinność działań proekologicznych.

Pogarszający się współcześnie stan środowiska przejawia się potęgującym kryzysem i stwarza coraz większe poczucie zagrożenia. Te fakty wpływają na poszukiwanie nowej filozofii życia, która pomogłaby człowiekowi żyć i pozwoliłaby unikać stresów płynących z ciągłych zagrożeń. Zachowanie i pomnożenie to kategorie myślenia charakterystyczne dla filozofii ekologicznej, której podstawę stanowi świadomość i kultura ekologiczna społeczeństw tą filozofią zainteresowanych. Chodzi w niej o rekonstrukcję wiary, nadziei i wewnętrznego poczucia konieczności zmian. Do przyjęcia filozofii ekologicznej konieczna jest edukacja ekologiczna jednostek i grup społecznych.

Świadomość potrzeby edukacji ekologicznej istnieje we wszystkich środowiskach, ma ją także większość decydujących o losach naszej planety polityków, mężów stanu i naukowców. Świadczy o tym troska, z jaką formułowane są apele kierowane do rządów, partii, stowarzyszeń działających w tej sferze w różnych krajach.

Za pierwsze ważniejsze przedsięwzięcie związane z edukacją ekologiczną można uważać zorganizowaną przez UNESCO w roku 1972 w Sztokholmie Konferencję ONZ. W jej wyniku w roku 1975 w Belgradzie zorganizowano konferencję na temat nauczania ochrony i kształtowania środowiska, na której sformułowano Międzynarodową Kartę Nauczania Ochrony Środowiska. W karcie tej, nazwanej Kartą Belgradzką, określono po raz pierwszy cele edukacji ekologicznej w kategoriach wiadomości, umiejętności i postaw. Dalszym poważnym krokiem w rozwoju edukacji środowiskowej była Międzynarodowa Konferencja, która odbyła się w 1977 r. w Tbilisi. Uchwalono wówczas Deklarację Tbiliską zawierającą rekomendacje w sprawie edukacji ekologicznej.

W Deklaracji Tbiliskiej zalecano również, aby kompetentne instytucje opracowywały plany i programy oraz materiały pedagogiczne dla edukacji środowiskowej oraz by wybrały najbardziej stosowne metody działania do realizacji, w zależności od grup, do których są adresowane.

Nauczanie o środowisku powinno być procesem ciągłym, ale każdy etap tego procesu ma być związany z odrębnymi wartościami wychowawczymi. Określa się ponadto przykładowe treści, metody i środki dydaktyczne proponowane dla różnego typu szkół. Wytycza się także strategię kształcenia pozaszkolnego i ponadszkolnego oraz postuluje stworzenie optymalnych warunków do realizacji programów rozwijania edukacji nieformalnej.

W 1992 roku w Rio de Janeiro odbyła się II Konferencja ONZ poświęcona problemom ochrony środowiska. Przyjęto na niej "Kartę Ziemi" w sprawie środowiska i rozwoju. Podczas tej narady przyjęto także konwencję o bioróżnorodności, która ma ogromne znaczenie dla utrzymania gatunków i równowagi wykorzystania zasobów biologicznych. W konwencji zobowiązuje się kraje do opracowania narodowych strategii, planów, programów dotyczących ochrony i zrównoważonego wykorzystania bioróżnorodności, określa się także zobowiązania do stosowania odpowiedniego monitoringu, międzynarodowej współpracy, dostępu do zasobów genetycznych oraz przekazywania technologii.

Upowszechnianie w społeczeństwie świadomości ekologicznej jest podstawowym warunkiem idei ekorozwoju. Kształtowaniu świadomości ekologicznej służyć powinny wychowanie ekologiczne i powszechna oświata w dziedzinie ochrony środowiska realizowane przez szkolnictwo wszystkich szczebli, organizacje i instytucje społeczne oraz środki masowego przekazu.

Edukacja ekologiczna powinna polegać na integracji wszystkich elementów nauczania i budowie całościowego obrazu świata, a nie jedynie na wydzieleniu tematyki ekologicznej jako odrębnego elementu czy bloku zagadnień. Edukacja ta ma kształtować znajomość problemów ochrony środowiska i postawy wrażliwości ekologicznej. Edukacja ekologiczna powinna objąć następujące obszary działalności: